Palata Gvozdeni čovek je jedan od graditeljskih simbola Novog sada sa početka XX veka. Nalazi se na Trgu slobode u Novom Sadu u ulici Njegoševa 2, a sa njenog vrha prolaznike posmatra i čuva gvozdeni vitez s helebardom u ruci.
Na mestu ove palate se tokom XVIII veka nalazilo katoličko groblje, a onda je tu napravljena masivna spratna ugaona kuća, koju je Rimokatolička crkvena opština ustupila novosadskom Magistratu 1846. god. U prizemlju su bila smeštena odeljenja zemljišnih knjiga, pasoša i arhive, a na spratu kancelarije raznih stručnih službi. U danima velikih stradanja Novog Sada tokom Revolucije, 12. juna 1849. god. i ova kuća je izgorela i do pola srušena. Obnova ove kuće poverena je “baumajsteru” Teodoru Šeftu i zidarskom majstoru Andreasu Haneru. Izgrađena je dvospratna zgrada, koja je u prizemlju sadržala lokale, a na samom uglu, u nivou prvog sprata, apliciranu figuru “gvozdenog čoveka”, po kome je i nazvana. Najstarija sačuvana fotograija ove zgrade snimljena je oko 1880. god.
Ko ju je izgradio?
Današnja reprezentativna dvospratna palata Gvozdeni čovek, izgrađena je 1908/9. god. za Rimokatoličku crkvenu opštinu u, tada vladajućem, secesijskom stilu. Njena osnova je u obliku ćiriličnog slova Ш, te ona znatno pokriva raspoloživu ugaonu parcelu na kojoj je izgrađena i stoga je dvorište stišnjeno. Problem autorstva kod ove palate dvojako je tumačen. Na osnovu svedočenja ćerke graditelja Bele Pekla, njemu je pripisan projekat. No, pronalaskom dela projekta overenog 1908. god, ličnim potpisom i pečatom Karolja Kovača, arhitekte iz Budimpešte, čini se pouzdanijim zaključak da je on autor. Ovaj arhitekta je gotovo istovremeno u Novom Sadu prisutan i kao autor monumentalne Vinklove palate.
Secesijska estetika kroz lepezu ukrasa
Na ovoj palati do najsitnijih detalja zastupljena je secesijska estetika – razuđena osnova, velike stambene jedinice na spratu i čitava lepeza fasadog ukrasa (naglašeni erkeri) koja prekriva ulična pročelja. Na uglu je konstruisana manja kupola, ispod koje je u niši smešten stari ratnički oklop, po kome je zgrada i dobila ime. Ovaj oklop, tj. gvozdena figura koja u desnoj ruci drži helebardu (koplje sa sekirom pri vrhu), preneta je sa starije srušene kuće. Bočna ulična fasada ove zgrade je u današnjoj Njegoševoj ulici, koja je ranije nosila naziv ulica Bela lađa, po čuvenoj istoimenoj kafani na boju 5.
Od Dormštetera do Atine
U prizemlju ove zgrade od 1913. god. nalazila se poslastičarnica Dormšteter, koja nakon smrti vlasnika Jakoba Dormštetera 1944. god. prelazi u državno vlasništvo. Prvo nosi naziv Moskva, potom Zagreb, a od 90-ih godina prošlog veka menja ime u Atina, koje nosi i danas. Generacije Novosađana su se u ovoj poslastičarnici sladile čuvenom sacher tortom između dva rata, o čemu je pisao i Laslo Vegel u svom romanu Neoplanta.
Tokom 2004. god. izvršena je uspešna restauracija fasade, kao i restauracija i konzerviranje figure Gvozdeni čovek. Palata Gvozdeni čovek uz palatu Vojvođanska banka na susednom uglu i uz neogotičku Crkvu imena Marijinog, već čitav vek predstavlja jedan od najomiljenijih slikarskih motiva starog gradskog jezgra.
Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Foto: Vladimir Veličković
