Vrhunac programskog luka Tvrđava mira, Evropske prestonice kulture, biće premijera prvog istorijskog filma o Novom Sadu, Liberta – rađanje grada. Od statusa slobodnog kraljevskog grada, preko Srpske Atine, pa do današnje Evropske prestonice kulture, Novi Sad je jedan od retkih gradova Evrope koji je dobio prvu filmsku sagu o rađanju grada Liberta, a premijera ovog ostvarenja zakazana je za 17. jul na Petrovaradinskoj tvrđavi. Ostvarenje Liberta koje potpisuju reditelji Žanko Tomić i Gvozden Đurić, prikazaće ne samo oslobođenje Novog Sada i dobijanje statusa grada, jedinstvenog grada koji je taj status izvojevao mirnim putem, već i čitavu Vojvodinu kao prostor gde se srpska kultura i tradicija najtešnje prepliću sa evropskim idealima i izazovima tog vremena.
Upoznajte istoriju grada kroz filmske kadrove i ne propustite premijeru ostvarenja Liberta pod vedrim nebom Petrovaradinske tvrđave, a u susret premijeri, vraćamo se u prošlost i donosimo manje poznate istorijske činjenice o vremenu kada je Petrovaradinski šanac uvršten u red slobodnih kraljevskih gradova, ali i tome kako je izgledala borba za slobodu u 18. veku.
Liberta
Nesumnjivo je da je 1. februar 1748, kada je Novi Sad proglašen za slobodan kraljevski grad, predstavljao ključnu tačku u kojoj su sublimirana sva prethodna iskustava gradskog života, a na osnovu koje je udaren temelj budućem ekonomskom, političkom, nacionalnom i kulturnom razvoju. Da bismo dublje razumeli istorijski značaj Novog Sada u kome se tokom 18. veka, veoma teškog po srpski narod u monarhiji, elibertacijom, jedna politički marginalizovana zajednica, poput Feniksa, diže iz pepela i reafirmiše nacionalnu ideju, poduprtu ekonomijom i političkim slobodama, neophodno je da se vratimo na sam početak urbanog života u ovom gradu. Upravo će se ovom temom baviti i film Liberta, koji ne treba da propustite na Tvrđavi 17. jula.
Prvi žitelji Petrovaradinskog šanca
Reklo bi se da nije bilo nikakvog pametnog razloga da ovaj grad nikne baš tu na dvostrukoj okuci Velike reke, gde je u najkritičnijim najezdama besnog Dunava čak i dno jednog čamca bilo najsuvlje mesto za čuvanje gradskog „štatuta“. Ispostavilo se, i munjevitom ekspanzijom dokazalo, da se bolje mesto nije moglo odabrati. Razvoj Novog Sada, sa sigurnošću i kontinuirano, se može pratiti tek od 1694. god, čime on spada u mlađe evropske gradove. Iz te godine potiče pisani izveštaj austrijskog generala Engelshofena o dovršetku mostobrana sa bačke strane. Ovo je prvi pisani trag o postojanju naselja na mestu današnjeg Novog Sada. Mostobran ili, kako su ga zvali „brukšanac“, bio je vojno utvrđenje sa više objekata. Služio je za zaštitu Petrovaradinske tvrđave u slučaju vojnog napada. Ovo naselje se, do 1748. god, nazivalo Racka varoš, Srpski grad, Petrovaradinski Šanac… Stanovništvo je, u najvećoj meri bilo, srpsko-pravoslavno. Prvi žitelji bili su upravo graditelji mostobrana, smešteni tik uz njega, a uz njih i trgovci-snabdevači Tvrđave: kovači, krčmari, kasapi, pekari, krojači… majstori svih zanata koji su u ono vreme išli uz vojsku i vojnike i od njih živeli.
Širenje grada
Uzroke ove veličanstvene ekspanzije hroničari su objasnili položajem Novog Sada, smeštenog na granici dve sasvim različite privrene oblasti; bačke ravnice, zemljoradničke i težačke, ratarske i povrtarske, s jedne strane, i Fruške gore, vinogradarske i stočarske, s druge. Dunav je istovremeno u ovom delu toka najuži, svega dvestotinak metara, pa je i prelaz preko njega najpogodniji. Reklo bi se da je neko odabrao zavetrinu između dva, u ono vreme, jaka i značajna mesta ovog dela Vojvodine: Futoga i Sremskih Karlovaca, crkvenog, administrativnog i kulturnog centra Srba u Ugarskoj. Za nepunih pola veka to novo naselje će stići i prestići i Karlovce i Futog, razviti se u slobodni kraljevski grad, koji će već do „madžarske bune“, a uoči bombardovanja 1849. god. imati preko 20.000 stanovnika.
Dvojnost vojne i civilne vlasti
Najveći problem koji je morio građane Petrovaradinskog Šanca je dvojnost graničarske (vojne) i komorske, županijske (civilne) vlasti u njemu. Šanac je tih godina, čak, i bio podeljen u dve vidljive zone. Kameralci su svoje kuće pokrivali trskom, a graničari šindrom. Kameralnim delom, koji je obuhvatao desnu stranu Dunavskog sokaka, pijacu i okolinu Katoličke i Uspenske crkve, upravljala je opština na čelu sa sudcem, naizmenično Srbinom pa Nemcem, i tanačnicima. Graničarskim delom, koji je obuhvatao Almaški kraj, okolinu Saborne crkve i levu stranu Dunavskog sokaka, obe strane Lebarskog sokaka i pijacu skoro do katoličke crkve, komandovao je oberkapetan. On je bio podređen komadantu Tvrđave u Petrovaradinu, ali u osnovi prilično samostalan. Za oberkapetana je 1735. god. postavljen Sekula Vitković, koji je nad Srbima graničarima nasiljem, pretnjama i ucenama sprovodio neku vrstu ličnog režima.
Za i protiv
Na transformaciju srpskog življa od graničara ka građanskom staležu, najveći uticaj je imao vladika Visarion Pavlović. Kao jedan od najobrazovanijih Srba svog vemena, nalazio se na čelu Eparhije Bačke od 1731. do svoje smrti 1756. god. Visarion je otvorio Latinsko-slovensku školu u Šancu 1731, kao i prvu bolnicu 1741. god. Između oberkapetana Vitkovića i vladike Visariona došlo je do konflikta. Vitkoviću je odgovaralo da neprosvećeni Srbi budu njemu lojalni graničari, dok je Visarion aktivno radio na obrazovanju i emancipaciji Srba, stvarajući od njih građansku klasu.
Podeljenost Petrovaradinskog Šanca, na vojnu i civilnu vlast, je zapravo ubrzala napore za dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada, tzv. elibertaciju. Nosioci pokreta za osamostaljivanje Šanca bili su doseljenici trgovci koji su trpeli ekonomsku štetu.
Sporazum kao baza zajedničkog života
Građani Šanca preduzeli su prve korake da od carice Marije Terezije dobiju najviši mogući status za svoje mesto. Da bi elibertaciju konačno izdejstvovali, kaže akademik Boško Petrović u svojoj monografiji „Novi Sad“, žitelji Šanca su se prethodno sa nesrpskim delom svojih sugrađana, sporazumeli, 1747. god. Ovaj sporazum će narednih sto godina biti baza zajedničkog života u gradu. Sporazumeli su se da će u magistratu oslobođenog grada imati jednak broj predstavnika kao i oni, jednaka prava u biranju senatora i činovništva i u uživanju svoje vere.
Cena slobode
Deputacija šanačkih građana, dva Nemca i nekoliko Srba – Racković, Vujić, Bogdanović, Rašković, Hajl i Anderle – krenula je u Beč i na osnovu hipoteke na imovinu, dobijaju bankarski kredit. Konačna suma se nakon plaćanja taksi i podmićivanja bečke birokratije popela sa 60. 000 na 95.000 forinti u srebru.
Slobodan kraljevski grad
Carica Marija Terezija je 1. februara 1748. god. izdala povelju kojom je Petrovaradinski Šanac uvršten u red slobodnih kraljevskih gradova. Odredila je da mu ime bude Neo-Plantea (Neoplanta), mađarski „Uj-Videgh“ (Ujvidek), nemački „Neu-Satz“ (Nojzac), što su Srbi preveli kao Novi Sad, a Grci kao Neofite. Grad je dobio pravo na vlastite organe uprave i sud, kao i svoju nezavisnu vlast u liku gradonačelnika i Magistrata sastavljenog od 12 senatora.
Diploma od 1748. god. u 19. punktu daje pravo varoši da se služi grbom. Taj grb ovako opisuje kraljičino privilegijalno pismo:
“Na polju plava štita stoje 3 kule srebrne boje, od koju svaku sredom i odgore opasuje nadstrešnica; kule stoje pojedince svaka za sebe, sazidane od neotesana kamena, nadstrešnica gornjeg im dela je zupčasta, kapije su im zatvorene, prozori otvoreni i udešeni za pucanje. U redu stoje jedan pored druge kraj valovita Dunava, koji zeleno polje preseca; srednja je nešto viša i šira, nad njom se leprša Nojev golub. Rubom štita ide ovaj natpis: Pečat slobodne kraljevske varoši Novog Sada.“
Grb Novog Sada
Tri kule u varoškom grbu odnose se na provincijalisanje graničarskog šanca. Valoviti Dunav koji preseca zeleno polje i Nojev golub, koji leprša, odnose se na pustoš ili poplavu koju su izazvali turski ratovi, koji su izbrisali stanovnike ovog kraja, između Dunava i Tise. Nojev golub sa maslinovom grančicom u kljunu iznad tri kule Novog Sada, jeste simbol turske poplave i mira koji je potom nastupio, kao i nade u lepšu budućnost. Zatvorene kapije, a otvoreni prozori i za pucanje udešeni, ističu važnost ove varoši kao braniča Petrovaradinske tvrđave.
Značaj elibertacije
Dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada i imena Novi Sad, predstavlja markantan političko-istorijski fenomen. Luis Mamford konstatuje da se veličina grada ne meri površinom ili opsegom zgrada, već mnoštvom i brojem stanovnika i njihove moći. Sada je moć postala sinonim velikog broja. Ovaj čin pokazuje političku zrelost srpskog naroda da, napuštanjem tradicionalnih vojničkih stega, stvori potentan trgovačko-zanatlijski sloj i da pomoću dogovora sa sugrađanima, pre svega nemačkog porekla, izdejstvuje zavidan nivo ličnih, ekonomskih i nacionalnih prava i sloboda. Upravo na ovom fundamentu Novi Sad se uzdigao kao svetionik kulture i prosvete u narednim vekovima.
Ne propustite jedinstven film o Novom Sadu – Liberta i s predznanjem krenite putem Petrovaradinske tvrđave na premijeru ovog ostvarenja 17. jula.
Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka
Foto: Marko Pudić, Jelena Ivanović
