Nekadašnja prva planska industrijska zona u Novom Sadu, a danas urbani centar savremenog stvaralaštva, Distrikt je prostor koji iza sebe ima burnu prošlost, isprepletenu turbulencijama i odlučujućim trenucima za grad. Upravo u ovom prostoru, koji se proteže na 11.000 kvadrata, svedočanstvo prošlih vremena susreće se sa živim pulsom kreativnosti, zamjenjujući davno zaboravljeni zvuk mašina novim ritmovima umetničkog stvaralaštva. Oživljavanje Distrikta, jednog od legata projekta Evropske prestonice kulture, predstavlja ne samo preobražaj prostora već i osnovu za buduće promene, koje su od presudnog značaja za dostignuća grada. Ipak, kako bismo zaista razumeli dubinu i važnost ovog umetničkog kvarta, neophodno je zaviriti u njegovu prošlost.
Ukoliko još niste imali priliku da posetite multimedijalnu stalnu postavku Duh mesta – prvi vek Distrikta, pravo je vreme da se upoznate sa stogodišnjom pričom. Ova izložba, smeštena je u objektu Fabrika 2, a možete je posetiti svakog dana osim ponedeljka i utorka, od 16 do 20 časova.
Distrikt nosi u sebi narativ stoletnih previranja, koji je oblikovao ovaj prostor na iznenađujuće načine. Od osnivanja fabrike, preko II svetskog rata i NATO bombardovanja, do Evropske prestonice kulture, ova izložba oslikava upravo tu turbulentnost i promene u društvu, tragične sudbine nedužnih, haos, nadu i kakofoniju jednog vremena. Distrikt je proteklog veka bio i svedok neslućenog pogroma 1942. godine, čija je godišnjica obeležena prošlog meseca, a posetom ove izložbe bićete svedok, između ostalog, i potresne priče majke koja govori o izgubljenim životima svoje dece. Era najvažnije industrijske zone u Novom Sadu predstavljena je simbolički impozantnim čekićem, čije udaranje u betonski stub oživljava na ekranu istorijski put čuvene Tvornice žice Braća Kramer – jedinstvene u Kraljevini SHS. Priču o Đuli i Karolju, pionirima industrije na ovom tlu, kao i njihovoj sudbini, možete pročitati u ovom tekstu na našem sajtu.
Duh ovog mesta oživljavaju i sačuvani objekti, svedoci pomenutih događaja, koji predstavljaju materijalno nasleđe grada, te vas pozivamo u šetnju Distriktom.
Proizvodnja: Na samom ulazu u Distrikt, gde će vas najpre očarati instalacija slova Distrikt, autora Jugoslava Sivića, koja teži čak dve tone, nalazi se objekat Proizvodnja. Duž čitavog objekta su prikazani i murali umetnika Arteza, Nataše Konjević i Pabla Astraina, koji na simboličan način predstavljaju industrijski razvoj ovog mesta. Od nekadašnjeg proizvodnog pogona, danas je ovaj prostor pravi pogon za kulturu. Brojni umetnički događaji realizovani pre i u godini titule EPK, pa sve do danas, čine ovaj prostor epicentrom alternativne gradske scene.
Radionica: Niz od čak jedanaest objekata u Distriktu koji čine Radionicu, bio je izgrađen za potrebe izrade proizvoda od žice. Devedesetih su, u okviru nekadašnjeg industrijskog kompleksa Petar Drapšin, ovde bile smeštene čak 32 radionice različitih zanata – od bravarskih do stolarskih, auto-mehaničarskih, limarskih, vodovodžijskih, metalostrugarskih, radionica za izradu cirada, proizvodnju čamaca i mnogih drugih.
Danas je ovaj prostor stecište nezavisnih umetnika (aktuelni korisnici renoviranih ateljea su Tadija Janičić, Petar Mirković i Boris Lukić). Radionice su se transformisale, pružajući dom alternativnim muzičkim klubovima i novim oblicima izražavanja. Ovde se trenutno nalazi i prostor jedine u Evropi Ustanove za izradu umetničkih tapiserija Atelje 61, u kojoj se često održavaju izložbe.
Fabrika: Sagrađena pedesetih godina prošlog veka kao deo kompleksa fabrike žice, Fabrika predstavlja legat dugogodišnje tradicije koji čuvaju kultni SKCNS Fabrika, kao i Francuski institut u Novom Sadu koji je smešten u jednom od prostora. Sa šest uličnih i osam dvorišnih prostora, ovo impresivno zdanje nudi prostranstvo za potrebe umetnosti, a sada je i dom multimedijalne stalne postavke o stogodišnjici Distrikta.
U srcu Fabrike nalazi se i Kancelarija za saradnju sa civilnim društvom, osnovana u decembru 2021. godine, baš u godini kada je Novi Sad dobio titulu Evropske prestonice kulture. Pozicija i razmere Fabrike su izvrsni za programsko-konceptualnu upotrebu, budući da poseduje veliki integrirani prostor koji može ugostiti veliki broj posetilaca. Fabrika nudi neiscrpan izvor mogućnosti, transformaciju prostora i prilagodljivost raznim programskim događajima, što je čini jedinstvenim mestom u Novom Sadu.
Biro: Davne 1923. godine, na ovom mestu nikao je Biro za arhitekturu, industrijsku gradnju i merenje zemljišta, ugledno preduzeće čiji su tvorci bili istaknuti arhitekta Mihajlo Plavec i renomirani inženjer Aleksandar Šumaher. Njihova vizija i stručnost označili su procvat građevinske industrije u Novom Sadu između dva svetska rata, kada je grad pretrpeo intenzivnu transformaciju, tokom koje je izvršena parcelizacija grada, kao i formiranje novih gradskih naselja, među kojima je i Veliki Liman kojem pripada današnji Distrikt. Pod rukovodstvom Plavca i Šumahera, ovi prostori nisu samo izgrađeni, već su postali simboli progresivnog urbanog razvoja, utkani u temelje grada.
Menza: Da li ste znali da je 1947. godine, u sklopu industrijske zone, izgrađena menza za radnike u kojoj se svakodnevno pripremalo i do 110 obroka? Prvobitno je, odmah nakon oslobođenja, prva menza podignuta za radnike Fabeksa (koji je tada nosio ime Petar Drapšin), ali njena funkcija nije bila ograničena samo na radnike Fabeksa; tu su se okupljali i radnici drugih fabrika poput fabrike šrafova, Jugopetrola i mnogih drugih, čineći je srcem zajednice koja se hrabro gradila iz pepela posleratnog perioda.
Čeličana: Ovaj objekat je bio deo fabrike Braća Kramer, koja je proizvodila čelična pletiva, čelične mreže za mlinove i druge proizvode. Danas, Distrikt je bogat i ovim očuvanim objektom koji svojim enterijerom neguje uspomenu na nekadašnju namenu, te pretenduje da bude najveća novomedijska galerija na ovim prostorima.
OKS OPENS: Na mestu ovog objekta nekada se nalazila stolarska radionica pod nazivom Umetnost, a danas je to Omladinski centar u srcu Distrikta, koji mladima pruža podršku kroz različite programe. Opens je nastao još 2016. godine, kada je Grad Novi Sad osvojio titulu Omladinske prestonice Evrope za 2019. godinu. Biti nosilac ovakve titule značilo je sprovesti veliku količinu programa za mlade, pa je tako nastao Omladinski savez udruženja OPENS.
Odmaralište: Fabrika Braća Kramer je u ovom objektu proizvodila gvozdene krevete, krevete na sklapanje i madrace od žice. Na ovom mestu se kasnije nalazio i Elan, radionica za popravljanje skija nazvana prema slovenačkom proizvođaču ovih sportskih rekvizita, sa tradicijom dugom sedam decenija, a nakon toga i poznati ugostiteljski objekat Davna vremena. Kako je odmor bio važan deo radničkog života, Odmaralište predstavlja omaž objektima širom bivše Jugoslavije koji su bili namenjeni socijalnom turizmu i bili deo društvene integracije.
Cinkara: Cinkara i Gvožđara bile su deo istog kompleksa koji je izgrađen 1926. godine kao najstariji deo industrijske zone. Cinkara je bila namenjena toplom cinkovanju, odnosno ovde su se potapale čelične strukture u rastvor cinka pri temperaturi 430 – 460 stepeni. Na teritoriji Velikog Limana pocinkovanu žicu, platna i pletiva od pocinkovane žice proizvodile su fabrike Braća Kramer, Fabeks i Petar Drapšin. Danas ovaj objekat sa Gvožđarom čini najveću celinu Distrikta od čak 11 nezavisnih prostora za kreativne i kulturne industrije. U objektu gvožđare izrađivali su se predmeti od gvožđa poput peći, pegli, kuhinjskih vaga, tegova za vage, presa sa gvožđe, muljača za grožđe, paralelnih mengela i drugih. Godine 1922. osnovana je Vojvođanska livnica, potom 1937. Novosadska livnica, tako da Gvožđara baštini dugu tradiciju.
Skladište: Godine 1927. izgrađen je ovaj objekat pod nazivom Magacin, u okviru fabrike Braća Kramer. Nalazio se u blizini pruge kako bi skladištenje bilo olakšano.
Češki magacin: Najstariji objekat na prostoru Distrikta proglašen je i spomenikom kulture 2001. godine. Češki magacin izgrađen je na teritoriji Velikog limana 1921. Služio je kao skladište za poljoprivredne proizvode koje su češki trgovci kupovali u Vojvodini i prevozili Dunavom ka severu. Iz Češke se dovozila industrijska roba za potrebe Jugočeške—velike jugoslovensko-češke tekstilne firme. Ova zgrada je svedok bogate trgovine i industrijske saradnje koja je obeležila prošlost ovog područja.
Lančara: Godine 1932. braća Kramer dobili su dozvolu od Gradskog načelstva da svoju fabriku prošire na još jedno odeljenje i tako je je otvoreno odeljenje za izradu lanaca, a ovu delatnost nastaviće kasnije da obavljaju i Petar Drapšin i Fabeks.
Foto: Arhiva EPK
