Na levoj obali Dunava koji je baš tu pravio dvostruku okuku nastao je grad Novi Sad. Bio je to močvaran, često plavljen i nezdrav predeo, oštrih zima, vetrovitih proleća i jeseni, i žarkih leta, prepunih komaraca i drugih insekata.
Takav ambijent nije bio prijatan za život, ali je presudio njegov povoljan geografski položaj. Dunavski mulj i ilovača skrivaju ostatke prethodnih kultura, starih i šest vekova – neolitski ratari, ribari i lovci bronzanog doba, a potom i Jazigi, Sarmati, Rimljani, huni, Ostrogoti, Gepidi, Sloveni, Mađari. Pre nego što će Turci zavladati ovim predelima u XVI veku, na mestu današnje Klise nalazilo se naselje Vašaroš Varad ili Stari Petrovaradin. Preko puta Kamenice, na lokalitetu današnjeg naselja Telep, bilo je selo Sent Marton, koje se naslanjalo na Stari Futog. Između Starog Petrovaradina i Sent Martona, na prostoru današnje Grbavice, bilo je seoce Bakša. Na severoistok su se prostirali Gornji i donji Zajol, danas Sajlovo. Preko puta Dunava, na temeljima antičkog utvrđenja Kuzum na Petrovaradinskoj steni, ugarski kraljevi su podigli novo utvrđenje i tu naselili cistercite, monahe iz Šampanje. Uz tvrđavu i opatiju raslo je mesto Belakut, nazvano po ugarskom kralju Beli, ali se ovo ime vremenom izgubilo, a naselje je dobilo novi naziv – Petrovaradin. Petrovaradinska tvrđava predstavljaće presudan faktor za nastanak i razvoj Novog Sada.Prvi pisani trag o postojanju naselja na mestu Novog Sada potiče iz 1694, kada je austrijski general Engelshofen napisao izveštaj o dovršetku mostobrana sa bačke strane Dunava. Ovo naselje se tada nazivalo Racka varoš, Srpski grad, predgrađe Petrovaradina, Petrovaradinski šanac – i tako je bilo sve do 1748.
Prvi stanovnici bili su graditelji mostobrana, a uz njih i trgovci snabdevači Tvrđave, što govori o tome koliko je nastanak Novog Sada bio zavisan od razvoja ovog austrougarskog utvrđenja. Kovači, krčmari, kasapi, pekari, krojači, majstori svih zanata koji su u ono vreme “išli uz vojsku” i od nje živeli, dolazili su sa raznih strana, i ovde donosili svoju kulturu, jezik, veru, tradiciju i navike, ali i emocije, sudbine, iskustva i životna ubeđenja. Sva ta kretanja bila su uslovljena istorijskim okolnostima i ratnim vihorima. To je bio prvi talas doseljenika na ovo područje.
Drugi talas činili su Bosanci i Hercegovci, zbog čega su ih ovde zatečeni “starosedeoci” nazvali Sarajlijama. Jedan od najpoznatijih je bio Sava Vuković iz Mostara “koji je 1776. postao graždanin novosadski”, i koji je zaveštao veliku sumu novca za osnivanje Novosadske gimnazije.
Treći doseljenički talas bio je od izuzetno značaja za napredak grada. Bili su to građani Beograda, koji su bežeći od povratka Turaka posle predaje Beograda turskim vlastima 1739. prebegli na teritoriju Austrijskog carstva. Od kraja XVII planski su se naseljavali i podunavski Nemci, uglavnom brodari, ribari, trgovci i zanatlije, a uz njih su doseljene i porodice Grka, Cincara, Jermena i Jevreja. Doseljavanje Mađara sprovođeno je postepeno i trajalo je oko 100 godina, sve do kraja XIX veka, i to je uglavnom bilo činovničko i radničko stanovništvo, a zatim i slovačke porodice. Najbrojniji su bili Srbi. Tako se stvorio nesvakidašnji potencijal za buran i uspešan razvoj Novog Sada, koji je trajao tokom XVIII i XIX veka, sve do tragičnog stradanja grada 12. juna 1849.
Uzroci ove ekspanzije hroničari su objasnili položajem Novog Sada, smeštenog na granici dve sasvim različite privredne oblasti – zemljoradnilke bačke ravnice, i vinogradarske i stočarske Fruške gore. Dunav je istovremeno u ovom delu toga najuži, svega oko 200 metara, pa je i prelaz preko njega ovde najpogodniji. Takođe, Novi Sad je nastao između dva, u ono vreme jaka i značajna mesta ovog dela Vojvodine: Futoga, jakog trgovačkog središta, sa nadaleko poznatim vašarima kroz čitav XVIII i XIX vek, i Sremskih Karlovaca, crkvenog, administrativnog i kulturnog centra Srba u Ugarskoj. Za nepunih pola veka Novi Sad će prestići i Karlovce i Futog, razviti se u Slobodan kraljevski grad, koji će uoči bombardovanja 1849. imati preko 20 hiljada stanovnika.
Koliko je koštao Novi Sad?
U prvoj polovini XVIII veka, lokalno stanovništvo je svoj grad nazivalo Petrovaradinski šanac, a najveći problem koji ih je morio bila je dvojnost graničarske (vojne) i županijske (civilne) vlasti.
Tih godina grad je bio podeljen u dve vidljive zone, što se vidi i na čuvanoj mapi iz 1745, čiji je autor bio inženjer A. Karltšmit. Miletićevom ulicom išla je razdelna linija na civilni – kameralni deo i militarni deo. Kameralnim delom, koji je obuhvatao desnu stranu Dunavske ulice, pijacu, i okolinu Katoličke i Uspenske crkve, upravljala je opština, na čijem čelu je bio sudac, naizmenično Srbin pa Nemac. Graničarskim delom, koji je obuhvatao Almaški kraj, okoline Nikolajevske i Saborne crkve i levu stranu Dunavskog sokaka, komandovao je oberkapetan. On je bio podređen komandantu Tvrđave ali u osnovi prilično samostalan i često samovoljan. Ondašnji građani bi ga opisivali kao “vazda mrzovoljnog”. Nezadovoljstvo je ubrzalo napore za dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada, a nosioci pokreta za osamostaljivanje bili su trgovci koji su trpeli ekonomsku štetu.
Godine 1747. svi žitelji Šanca sklopili su vrlo jasan sporazum koji je u narednih sto godina bio osnova zajedničkog života u gradu. Sporazumeli su se da će svi imati jednak broj predstavnika u magistratu oslobođenog grada, jednaka prava u biranju senatora i uživanju svoje vere. To je za ono vreme bilo dosta široko obezbeđenje nacionalne samostalnosti. Delegacija koju su činila dva Nemca i četvorica Srba krenula je u Beč, “carstvujušču Vijenu”, gde traže zajam od 60 hiljada forinti za plaćanje eliertacione diplome, a ta suma se na kraju popela na 95 hiljada forinti zbog plaćanja raznih taksi. Sve se to isplatilo 1. februara 1748. godine, kada je carica Marija Terezija izdala povelju kojom je Petrovaradinski šanac dobio status slobodnog kraljevskog grada.
Carica mu je dala ime Neo-Plantea (Neoplanta), odnosno Uj-Videgh (Ujvidek) na mađarskom i Neu-Satz (Nojsac) na nemačkom. Grci su ga zvali Neofiton, a većinsko srpsko stanovništvo Novi Sad, što će postati najčešće korišćeno ime u neslužbenoj upotrebi. Ime znači novi vinograd, što ukazuje na značaj fruškogorskog vinogradarstva.
Najstariji upotrebni primer imena Novi Sad nalazi se na vertikalnoj grobnoj ploči na spoljnom zidu Nikolajevske crkve, gde je uklesano (danas jedva vidljivo) da je tu 1749. sahranjen izvesni Simeon Radonić, graždanin Novog Sada.
Grad je dobio pravo na vlastite organe uprave i sud, na svoju nezavisnu vlast u liku gradonačelnika i Magistrata, sastavljenog od 12 senatora, a dobio je i svoj grb, koji je carica ovako opisala: “Na polju plava štita stoje tri kule srebrne boje, od koju svaku sredom i odgore opasuje nadstrešnica; kule stoje pojedince svaka za sebe, sazidane od neotesana kamena, nadstrešnica gornjeg im dela je zupčasta, kapije sui m zatvorene, prozori otvoreni i udešeni za pucanje. U redu stoje jedan pored druge kraj valovita Dunava, koji zeleno polje preseca; srednja je nešto visa i šira, and njom se leprša Nojev golub. Rubom štita ide ovaj natpis: Pečat slobodne kraljevske varoši Novog Sada.”
Putevima piva i svile
Od te 1748. i u narednih sto godina Novi Sad je doživeo brz, veliki i buran ekonomski, graditeljski i kulturni razvoj. Od svog početka Novi Sad je grad mnogih narodnosti i veroispovesti. Seme industrijalizacije posejano je otvaranjem prvih pivara u gradu. Kao tradicionalne pivopije, Nemci su doneli umeće pravljenja i naviku pijenja piva, što će ubrzo biti rado prihvaćena praksa i navika među Novosađanima. Prva novosadska fabrika piva bila je Hajlova pivara, na mestu današnjeg hotela Vojvodina, druga je podignuta na Bari, iza bašti kuća u Dunavskoj ulici, a treću je podigao Gavrilo Barako, Grk po ocu, podno tvrđave jedan vek kasnije.
Prva manufakturna radionica u bačkom delu monarhije bila je državna svilara u Novom Sadu, koja se prvi put pominje u izvorima decembra 1765. Tada se u gradu počela gajiti svilena buba, i u tu svrhu zasađeno je 1.550 mladica duda, da bi ih nakon pet godina u gradu i okolini bilo za hiljadu više.
Prvu novosadsku knjigovezačku radionicu i knjižaru otvorio je Cincar Damjan Stefanović Kaulici osamdesetih godina XVIII veka u Dunavskoj ulici. Već 1790. on dobija konkurenciju, kada u istoj ulici štampariju i prodavnicu knjiga otvara Emanuil Manojlo Janković. Poređenja radi, u Beogradu je prva knjižara otvorena nekoliko decenija kasnije – 1827. Zahvaljujući ovoj dvojici knjižara, Novosađani krajem XVIII veka sve češće kupuju knjige i u građanskim kućama obrazuju se prve porodične biblioteke. Nešto kasnije će u istu ulicu doći štampari Arsa Pajević i Đorđe Ivković. Tako je ova, još uvek orijentalna varoš, počela da odiše evropskim mirisima.
Ubrzani razvoj naglo je prekinut jednim od najtragičnijih događaja u istoriji Novog Sada – bombardovanje sa Petrovaradinske tvrđave 12. juna 1849. Mađarski ustanici bombardovali su grad, koji je posle toga ostao porušen, spaljen i opljačkan, sa velikim brojem civilnih žrtava. Od 20 hiljada stanovnika, koliko je imao pre bombardovanja, ostalo je svega oko sedam hiljada ljudi. Bombardovanje nas je lišilo dragocenih kulturnih predmeta: nestali su portreti novosadskih zografa, molera i piktora, izgorele su privatne biblioteke, sve što je 200 godina sticano i sabirano, za jedan dan je propalo i iščezlo. Spomenici koji čuvaju sećanje na ovaj tragični događaj su nekoliko đuladi koja su uzidana u fasade kuća u Dunavskoj ulici i spomen krst na Temerinskom putu, neposredno nakon mosta na Klisi. Posle smirivanja bune, Novi Sad je dobio povoljan kredit za obnovu razorenog grada i unapređenje zapuštenih poljoprivrednih potencijala. Novi Sad je tada bio najveće gradilište u Habzburškoj monarhiji.
Od starog gradskog jezgra nije ostalo gotovo ništa što bi ukazivalo na urbano nasleđe staro jedan vek. Bio je to kraj orijentalnog izgleda novosadske varoši. Tokom 1852. i 1853. počeli su građevinski radovi, kada je formirano novo gradsko jezgro, lepše i skladnije nego staro, i koje je svoj izgled u osnovi sačuvalo do danas.
Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Foto: Jelena Ivanović, Vladimir Veličković, Muzej Vojvodine
