Koje se sve priče krije u svojim zidovima? Ko su bili njeni osvajači, a ko zatvorenici koji su kazne služili u njenim tamnicama? Zbog čega je ova lokacija privlačila doseljenike od najstarijih vremena? Pođite u šetnju kroz burnu istoriju Petrovaradinske tvrđave.
U najstarija vremena
Dominantni položaj Petrovaradinske stene koja izranja iz Fruške gore privlačio je ljude preko šest milenijuma. Tako najstariji ostaci datiraju iz neolita (oko 4500 godina pre nove ere). Početkom I veka pre nove ere područje naseljavaju Kelti, da bi ih dva veka kasnije smenili Rimljani, koji podižu utvrđenje Kusum na području između današnjeg Petrovaradina i Sremske Kamenice. U to vreme se na Petrovaradinskoj steni nalazila osmatračnica za utvrđenu rimsku granicu Limes, koja je odolevala napadima raznih osvajača. Dobro organizovanom signalizacijom, kratka poruka iz ovih krajeva bila bi primljena u Rimu za svega 1 čas i 30-ak minuta. U petom veku čitavo ovo područje razorili su Huni. Padom Zapadnog rimskog carstva 476. godine, Vizantija (Istočno rimsko carstvo) na ovim isturenim tačkama učvrstila je svoje granice in a mestu Kusuma podigli svoje utvrđenje Petrikon.
Srednjovekovna ugarska vladavina
Prekretnicu u istoriji Petrovaradina predstavlja godina 1235. kada je ugarski kralj Bela IV ovde naselio monahe-cistercite iz pokrajine Šampanj u Francuskoj. U to vreme izgrađena je prva veća vojna tvrđava u okviru župe cistercitskog manastira, u cilju zaštite od Mongola. Petrovaradin postaje sve značajnije naselje, koje se u izvorima tog vremena naziva Varoš Varad. Prvi put ga spominje ugarski pisac i crkveni prelat Antun Vrančić 1521. godine, i to pod nazivom Stari Petrovaradin. U srednjem veku ovde je bila cistercitska opatija i samostan Blažene Device Marije. Opatija je bila čuvena po “sremskom vinu” iz Petrovaradina, koje je bilo svojevrsni brend. Uoči Mohačke bitke 1526. godine nestala je nekadašnja bogata opatija, a sremsko vino je preneto u mađarski grad Tokaj.
Sulejman Veličanstveni
Pod vođstvom sultana Sulejmana II Veličanstvenog, Turci osvajaju utvrđeni Petrovaradin 27. jula 1526. godine. Čuveni turski putopisac Evlija Čelebija Petrovaradin naziva “ključem grada Budima”, naglašavajući strateški položaj tvrđave na Petrovaradinskoj steni. Turska vladavina potrajaće 161 godinu i u tom periodu tvrđava zadržava srednjovekovnu formu uz izvesnu adaptaciju i dogradnju.
Period habzburške vladavine
Austrijska vojska 1687. godine zauzima ove teritorije i hitno otpočinje pripremu za izgradnju novog odbrambenog objekta, jer je predstojala još duga borba za prevlast u Podunavlju in a Balkanu. Turci će na kratko povratiti Petrovaradin 1690, ali nakon poraza kod Slankamena 17. avgusta 1691. izgubili su pozicije u čitavom Sremu. Tada nastupa duži predah od ratnih dejstava, koji će omogućiti sistematsku izgradnju nove Tvrđave.
Gradnja današnje Petrovaradinske tvrđave
Rušenjem srednjovekovnih i turskih građevina 1692. godine postavlja se kamen temeljac današnje Petrovaradinske tvrđave. Idejni projekat potiče od francuskog vojnog arhitekte, markiza Sebastijana Vobena, koji je bio jedan od vodećih graditelja modernih tvrđava u Evropi XVII i XVIII veka. Međutim, Voben nikada neće videte ovu tvrđavu. Prema nepotvrđenim izvorima, idejni projekat je ukraden uz pomoć tadašnje špijunaže, a austrijski stručnjaci su ga primenili i modifikovali. Osnova kolosalne građevine imala je više naglašenih delova – Gornja tvrđava, Donja tvrđava na severu, odnosno Vaserštat, Hornverk na jugu, Mala tvrđava na ostrvu, odnosno Inselšanac, i Mostobran – Brukšanac.
Sa izvesnim prekidima izgradnja je privedena karju 1780. godine, a uz tvrđavu je izgrađeno i urbanizovano podgrađe. Na izgradnji tvrđave radilo je i okolno srpsko stanovništvo. Srbi su zbog teškog kuluka prokleli Tvrđavu, da joj “kiselo drvo” uništi temelje i da je sruši. Priča se kako je cigla dodavana iz ruke u ruku, od ciglane s Trandžamenta do gradilišta.
Po sistemu markiza Vobena, Tvrđavu su tokom dužeg vremenskog perioda projektovali austrijski vojni stručnjaci grof Matijas Kajzersfeld i grof Luiđi Ferdinando Marsilji. Za izvršenje radova bio je zadužen pukovnik Mihael de Vamberg, a potom pukovnik Gisenbir. Sačuvana je nadgrobna ploča u kojoj je isklesan epitaph pukovniku Vambergu i danas se nalazi u Vojnoj bolnici, nekadašnjem franjevačkom samostanu u vodenom gradu Petrovaradinske tvrđave. Gradnju su nadzirali prestolonaslednik Josif, princ Savojski, grof Karafa i feldmaršal Kaprara. Stogodišnja izgradnja tvrđave trajala je u doba austrijskih vladara Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II.
U periodu od 1764. do 1776. vojni inženjer major Šreder bio je zadužen za izgradnju kontraminskog sistema (podzemne vojne galerije) ispod Hornverka (jug utvrđenog Petrovaradina). Između 1768. I 1776. intenzivno je građeno četvorospratno podzemlje. Ukupna dužina podzemnih komunikacija i odaja navodno iznosi 16 km. Moguće je da je stvarna dužina mnogo veća od navedene, jer se na terenu stuče utisak da je deo podzemlja građen i van okvira koji su obrađeni u dostupnim pisanim dokumentima. Ovaj jedinstveni sistem imao je predviđene instalacije minskih polja, kao i prostorije za smeštaj vojske i oružja. Ukupan broj predviđenih puškarnica premašuje cifru od 12 hiljada i u slučaju napada omogućio bi efikasnu odbranu podzemlja i nadzemlja Tvrđave. Procenjivalo se da u vanrednim uslovima podzemne vojne galerije omogućuju nužni smeštaj za oko 30 hiljada ljudi. U okviru podzemlja izgrađena su dva rezervna ratna bunara – veći kod Topovnjače, a manji, bunar cara Josifa II, u dubokom podzemlju Honverka. Veći bunar, koji je pogrešno nazvan “rimski”, prečnika je 4 metra i dubine 60 metara, a manji, kasnije u narodu nazvan Kajzer, prečnika je 2 metra a dubine 39 metara.
Kao godina završetka Petrovaradinske tvrđave pominje se 1780, mada su neki radovi potrajali još nekoliko godina. Postaje najsavremenija naoružana tvrđava Austrougarske monarhije. Prostire se na 112 hektara i ima “vodeni grad”, odnosno kanale između bedema koji su po potrebi punjeni vodom iz Dunava, i gornju tvrđavu, koja je danas turistička atrakcija. Ova fortifikacija zauzima drugo mesto po veličini u Evropi. Veća od nje je samo tvrđava u Verdenu, ali je ona pretrpela znatna oštećenja u Prvom svetskom ratu. Kolosalno utvrđenje sa posadom je za tadašnju ratnu tehniku bilo neosvojivo, pa je nazvano “Gibraltar na Dunavu”. U vreme Napoleonovih ratova baš u ovoj tvrđavi čuvane su dragocenosti iz Bečke riznice.
Izgradnjom pontonskog mosta (1697-1698) tvrđava se povezuje sa utvrđenim Mostobranom na levoj obali Dunava, gde se razvija naselje sa isprva oko hiljadu stanovnika, koje nazivaju Petrovaradinski šanac. Posle Karlovačkog mira 1699. godine broj stanovnika raste i ono postaje jedno od glavnih pograničnih naselja između Austrije i Turske.
Sredinom XVIII veka započeta je i poslednja faza izgradnje objekata u kompleksu tvrđave. U okviru Gornje tvrđave zidaju se glavne zgrade: Duga kasarna, Jednostavna kasarna, Topovnjača, arsenal kasnije nazvan Mamula. Poznate kapije tvrđave su: Beogradska, Molinrijeva, Dvorska, Leopoldova, Kapija Karla VI i Kapije šančeva i bedema. Izgrađen je i vodovod.
Sat na Petrovaradinskoj tvrđavi
Na bastion Svetog Luja na Petrovaradinskoj tvrđavi smeštena je kula sa velikim satom. Sat je napravljen u Alzasu u Francuskoj i građanima Novog Sada poklonila ga je carica Marija Terezija početkom XVIII veka. Mehanizam rada sata isti je kao i tad, a i dan danas dobro funkcioniše. Navija se ručno i to svaki dan. Već godinama ovaj sat navija stari Novosađanin Lajoš Lukači, koji je za taj volonterski posao dobio Februarsku nagradu Novog Sada. Interesantna činjenica koja se vezuje za ovaj sat jeste da velika kazaljka pokazuje sate, a mala minute – kako bi lađari na svojim plovilima, ali i stanovništvo mogli sa velike daljine da vide koliko je sati. U to vreme se u Novom Sadu za korišćenje ovog sata naplaćivala satarina. Sat je nekada imao i druge namere, sem pokazivanja vremena. Naime, pored sata se nalazio jedan mehanizam koji se koristio u navigaciji, ali odavno ga nema. Lađari su prateći signalizaciju mogli da znaju da li je moguće proći dalje Dunavom, odnosno da li je rekla prohodna. Samim time i Tvrđava imala veliku ulogu u kontroli plovidbe Dunavom. Na samom vrhu tornja nalazi se pokazivač strana sveta i vetrokaz iznad kog stoji simbol srca umesto koplja koje se obično nalazi na sličnim građevinama. Još jedna zanimljivost se vezuje za ovaj sat, a to je njegova tačnost. Kad je hladno on kasni nekoliko minuta, a kad je toplo žuri, što verovatno ima veze sa njegovim velikim mehanizmom. Sat je zbog ovoga u šali prozvan “Pijani sat”.
Tvrđava u revoluciji 1848. godine
Najtragičniji dan u istoriji Petrovaradinske tvrđave i Novog Sada je svakako 12. jun 1849, kada je mađarska revolucionarna vojska po naređenju generala Pavla Kiša bombardovala iz 200 topova Novi Sad u kome su bile carske trupe. Garnizon na Tvrđavi je izdao cara i prišao nacionalnim snagama Lajoša Košuta, koji je od Beča tražio samostalnu mađarsku državu. Od strahovitog bombardovanja Novi Sad je bio gotovo potpuno sravnjen sa zemljom, dok je stanovništvo u bekstvu tražilo spas. Dužio period mira se vraća posle propasti separatističkih snaga Lajoša Košuta, koji odlazi u emigraciju 1849.
Zveket lanaca robijaških
U trenutku kada je Tvrđava konačno završena, okolnosti su se promenile, a naročito kasnije Austrougarskom nagodbom 1867. godine, i slabljenjem turske imperije. Vojno-strateški značaj srbije opada. Petrovaradin tada postaje administrativno-vojni i špijunsko-obaveštajni centar sa vojnom komandom, a Tvrđava postaje predstraža austrijske carevine prema Balkanu. Petrovaradinska tvrđava postaje sve veća tamnica. “Danju i noći čuo se ispod zemlje zveket lanaca robijaških”, zapisao je Mihajlo Polit Desančić.
Neki od poznatijih zatvorenika na Petrovaradinskoj tvrđavi bili su francuski filozof Rene Dekart, koji se ovde kratko zadržao; Đorđe Petrović Karađorđe, interniran posle sloma Prvog srpskog ustanka, a pre odlaska u Rusiju; legendarni mađarski bećar (odmetnik i drumskin razbojnik) Roža Šandor; srpski socijalista Vasa Pelagić; prvak srpskog omladinskog pokreta Vladimir Jovanović, osumnjičen da je učestvovao u Zaveri koja je dovela do ubistva kneza Mihajla Obrenovića; bugarski književnik Ljuven Karavelov, protivnik vladavine kneza Mihajla Obrenovića; srpski političar i novinar Jaša Tomić, hapšen zbig ubistva Miše Dimitrijevića i kasnije zbog “štamparskog prestupa”; hrvatski pesnik Antun Gustav Matoš, hapšen zbog dezerterstva; jugoslovenski književnik i nobelovac Ivo Andrić, kao prpadnik Mlade Bosne; Josip Broz Tito kao mladi austrijski narednik je zatvoren zbog sitnog prekršaja, a posle je kao državnik ovde dovodio lidere Pokreta nesvrstanih.
Tvrđava danas
Između dva svetska rata u Kraljevini Jugoslaviji na Tvrđavi su smeštene kasarne, Vojno-vazduhoplovna škola i komanda Ratne rečne flotile. Kao isključivo vojni objekat, Petrovaradinska tvrđava služila je sve do 1948. godine. Pod zaštitu države stavljena je 1951. godine, od kada predstavlja kulturni i turistički objekat. Na tvrđavi se danas nalaze Muzej i Arhiv Novog Sada, hotel i restorani, ateljei i galerije likovnih umetnika, akademija umetnosti, astronomska opservatorija, planetarijum i drugi sadržaji. Ovde se održava čuveni muzički festival Exit. Sva dosadašnja velika razaranja zaobišla su Petrovaradinsku tvrđavu, tako da se može smatrati da ona spada u red najočuvanijih i najlepših fortifikacijskih objekata u Evropi.
Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Foto: Jelena Ivanović, Fejsbuk stranica Stare fotografije Novog Sada (uz dozvolu administratora)
