Jedno je od najvrednijih arhitektonskih dela Novog Sada, spomenik kulture koji nesumnjivo privlači poglede svih prolaznika, a često je i motiv na razglednicama grada… Rušen i obnavljan, Vladičanski ili Episkopski dvor je danas administrativno sedište Bačke eparhije Srpske pravoslavne crkve i rezidencija bačkog episkopa

Dvor je izgrađen na raskršću najstarijih novosadskih ulica – Glavne (danas Zmaj Jovine), Ćurčijske (danas Nikole Pašića) i Dunavske ulice. Sa sabornom crkvom sv. Georgija u neposrednoj blizini i zgradom Velike srpske pravoslavne gimnazije (danas Zmaj Jovine gimnazije) u zaleđu, ovde je bilo duhovno središte srpskog stanovništva Novog Sada.

Od Starog ka Novom dvoru

Stari Dvor bio je izgrađen 1741. god, zalaganjem vladike Visariona Pavlovića. Glavna fasada bila je okrenuta ka jednom rukavcu Dunava, u pravcu današnje Riblje pijace. Iz tog vremena nailazimo na podatak da su smrad i dreka mnogobrojnih žaba, kao i nedostatak čistog vazduha i Sunca, predstavljali veliki problem bačkim episkopima. U starom Dvoru bili su portreti Petra Velikog, ruske carice Jelisavete, Marije Terezije, Josifa II, Karla IV, Evgenija Savojskog, grofa Georgija Brankovića i episkopa Visariona, kao i vedute Carigrada i Praga, uramljene mape i predstave Pećke patrijaršije i Hilandara. Ovaj Dvor porušen je u buni, 12. juna 1849. god, tokom bombardovanja Novog Sada sa Petrovaradinske tvrđave.

Kumovski planovi i … mirna Bačka

Projekat za novi Dvor izradio je čuveni arhitekta Vladimir Nikolić 1899. god, ali ga nije potpisao, zato što je njegov kum u to vreme bio patrijarh Georgije Branković. Nisu želeli da javnost pomisli kako patrijarh favorizuje svoje kumče. Umesto njega, projekat je potpisao Ferenc Rajhl, koji je bio poznat po palati u Subotici. Nikolić je ovaj čin prokomentarisao rečima: “Napravio sam plan, Rajhl je potpisao, dvor se gradi i mirna Bačka.” Episkopski dvor će postati jedno od Nikolićevih remek dela i graditeljskih simbola Novog Sada. Sa izgradnjom se krenulo posle rušenja popularnog Bazara, privremenog objekta koji je izgrađen na mestu starog Dvora, srušenog u Buni 1848. god. Svi veliki poslovi bili su završeni za dve godine i polovinom oktobra 1901. god. episkop Mitrofan Šević se uselio u Dvor. Vajar Julije Anika uradio je spoljnu dekoraciju s oblicima pseudo-mavarske plastike.

Savremena hanzenatika

Vladičanski dvor ima osnovu razvučenog ćiriličnog slova P, sa kraćim levim krilom. Time se postiglo zadovoljavajuće funkcionalno i vizuelno rešenje koje je omogućilo dobru vidljivost crkve sa istočne strane. Oko stilske odrednice Episkopskog dvora stručna javnost se kolebala između romantizma, secesije i eklektike, dok konačno nije otkriveno da se radi o “savremenoj hanzenatici” (po bečkom profesoru Teofilu Hanzenu), što podrazumeva korišćenje mešavine stilova. Na fasadi su uočljivi vizantijski i istočnjački arhitektonski i dekorativni elementi, ali i elementi srpskih srednjovekovnih manastira, naročito bifore na prozorima koje podsećaju na one iz manastira Studenica. Zgrada je obložena crvenom fasadnom opekom i ornamentika je u vidu pčelinjeg sača. Na Dvoru se nalaze tri grba Eparhije Bačke: na fasadi, na zidu prema Porti i prema dvorištu.

Enterijer s bogatom ornamentikom

Uređenje enterijera i njegova funkcija su izvedeni prema potrebama Bačke eparhije. Većina ambijenta je sačuvana i autentična iz perioda gradnje. Vladičanski dvor u prizemnom delu sadrži kancelarije i administrativni deo, dok je na spratu episkopska biblioteka sa knjigama, mahom na latinskom, nemačkom, mađarskom i srpskom jeziku i to ne samo crkvene tematike. Nameštaj je uglavnom bidermajer. Po načinu izrade ističe se stepenište sa ogradom od kovanog gvožđa i dvorska trpezarija oslikana scenama iz Novog zaveta, zografa Vladimira Predojevića.

Mnoge prostorije su ukrašene bogatom ornamentikom – rozete, bilje, frizovi… Nekada su saloni grejani kaljevim pećima, ali danas one nisu u funkciji. Posebno su vredne neobarokna peć u trpezariji sa tamnozelenim kaljevima, izvedena u kombinaciji peći i kamina, proizvedena u fabrici Karla Grunotnera. Tu je još i kaljeva peć sa koloristički intenzivnim cvetovima u velikom salonu, rad fabrike Žolnai iz Pečuja. Dvorska kapela smeštena je na kraju krila ka Sabornoj crkvi, sa drvenim ikonostasom ruskog slikara Vladimira Kuročkina. U Dvoru se nalaze brojni portreti episkopa bačkih, arhimandrita, karlovačkog patrijarha i umetnički radovi vladike Irineja Ćirića, koji je voleo da slika. Upravo za vreme vladike Ćirića, na Dvoru se odvijao život ruske emigracije u Novom Sadu.

Spomenik umesto krsta

Ispred Vladičanskog dvora nekada se nalazio krst od ružičastog mermera, ali je on premešten u portu Saborne crkve. Na njegovom mestu 1984. god. postavljen je spomenik pesniku Jovanu Jovanoviću Zmaju, u prirodnoj veličini. Regent Aleksandar Karađorđević je tokom posete Novom Sadu 1919. god. boravio u Episkopskom dvoru i sa balkona se obratio okupljenim građanima.

Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Foto: Vladimir Veličković, Muzej Vojvodine