U okviru Tvrđave mira, programskog luka Evropske prestonice kulture koja postaje grad kulture sećanja, na samom početku programa bavićemo se holokaustom i posleratnim životom, te nas je navelo da se podsetimo istorije jedne od najprometnijih novosadskih ulica. Jevrejska ulica nekadašnji je kvart Jevreja, koji se noću zaključavao lancima.

Jevreji su se u Novi Sad doseljavali od kraja XVII veka, ali u povećanom broju od 1748. god, kada je Novi Sad postao slobodan grad. Jevrejsko stanovništvo nije toliko svojim brojem, koliko živom aktivnošću bilo važan činilac u javnom životu grada i tu aktivnost razvijali su intelektualci, trgovci raznih struka i nešto malo zanatlija. Starije jevrejsko stanovništvo se u Novi Sad doselilo iz Moravske, Češke i drugih delova Habzburške monarhije, a kasnije je stizalo preko Budimpešte. Svi su bili sefardisti, čak i oni koji su, nakon Osmanske okupacije 1739. god, stigli iz Beograda. Važili su za vredne, snalažljive, poslovne i štedljive ljude od ugleda, samo s jednom “manom”, a to je da svugde i u svemu gledaju svoj profit. U starom Novom Sadu nije zabeležen ni jedan jedini slučaj kriminalnog dela ili zločina, da ga je učinio neko od novosadskih Jevreja, niti su oni širili raskoš i rasipanje. Bilo je imućnih jevrejskih porodica, ne i bogataških, ali nije bilo ni puke sirotinje. Jevreji su bili redovni posetioci novosadskih kafana “Jelisaveta, Central, Grand i Jevrejska kafana”, i ovde su vođeni poslovni i politički razgovori, ali bez pijančenja i bekrijanja. U njihovim domovima nije bilo naročitog veselja i čašćenja, niti su kada dovođeni svirci.

Kako je nastao jevrejski kvart?

Godine 1749. Jevrejima je naređeno da se isele iz centra Novog Sada. Određeno im je novo mesto gde su oni mogli osnovati jevrejski kvart (geto), gde su mogli slobodno da žive, kupuju kuće, grade sinagogu… Bila je to današnja Jevrejska ulica. U XVIII veku ova ulica se svako veče zaključavala lancima. Danas Jevrejska ulica predstavlja poslednje arhitektonsko svedočnstvo da je u Novom Sadu nekada postojao jevrejski geto.

Zajedno sa razvojm Novog Sada, razvijala se i jevrejska zajednica, koja je mnogo doprinela prosperitetu grada. Sagrađen se Jevrejski kulturni dom, Jevrejsko utočište za stare i siročad, osnivan je sportski klub Juda Makabi, pevačka društva Hazamer i Hašira, jevrejsko zabavište i private škole… Pod mađarskom fašističkom okupacijom počelo je fizičko istrebljenje jevrejskog življa. U raciji januara 1942. god. to istrebljenje je vršeno uz najsvirepije krvoproliće. Oni koji su uspeli da prežive zloglasnu raciju 1942. god, dve godine kasnije su deportovani u Aušvic i druge logore smrti. Prema postojećim podacima, za vreme Drugog svetskog rata je ubijeno i stradalo u logorima 3.020 novosadskih Jevreja, od ukupno 4350, koliko ih je pre rata živelo u gradu. Nakon rata, veliki broj preživelih se iselio u Izrael.

Novosadska sinagoga građena je 5 puta

Najstariji podaci o postojanju sinagoge u Novom Sadu sreću se u istorijskim izvorima iz 1717. god. U toj jednostavnoj građevini od nepečene cigle, pokrivenoj trskom, održavala se služba skoro tri decenije. Ona se nalazila u Gospodskom sokaku, na lokaciji, na kojoj je kasnije podignuta Menratova palata (današnja ulica kralja Aleksandra). Pored nje se nalazilo groblje, čiji ostaci su pronađeni prilikom izgradnje robne kuće Stoteks (današnji Bazar). U ovom delu grada Jevreji su živeli do 1749. god, nakon čega su se svi morali preseliti u jednu četvrt.

Druga sinagoga izgrađena je 1749. god, otprilike na mestu današnjeg Pozorišnog trga. Treća po redu sinagoga sagrađena je 1780, četvrta 1826, a peta je građena u periodu od 1906. do 1909. god. Sve su građene u današnjoj Jevrejskoj ulici br. 11. Sadašnje zdanje je upravo ta peta po redu sinagoga, koja je ujedno i jedna od četiri sinagoge, koliko danas postoji u celoj Srbiji. Ovom monumentalnom zdanju pripadaju još dva susedna objekta – nekadašnja Jevrejska, a sada srednja baletska škola, dok je u drugom zgrada jevrejske opštine. Zdanje je napravljeno po projektu peštanskog arhitekte Lipota Baumhorna, u secesijanskom stilu. Inače, Baumhorn je projektovao i sinagoge u Budimpešti, Zrenjaninu, Rijeci i Segedinu (na koju novosadska veoma podseća, samo je manja). Sinagoga je trobrodno zdanje sa kupolom koja je u centralnom delu visoka 40 metara, a fasada je urađena od klinker cigle i ukrašena ornamentima.

Dekorativni vitraži, dugački oko 300 metara, obezbeđuju dovoljnu količinu dnevnog svetla. Iznad ulaza stoji natpis “Ki beti, bet tefila ikara l’kol haamim”, što u prevodu znači “Neka ovo bude dom molitve za sve narode”. Ovaj natpis u duhu verske tolerancije govori nam da hram pripada aškenazima, koji važe za liberalnije Jevreje, čija je vera slobodnijih shvatanja od ortodoksne denominacije. Unutar sinagoge nalaze se oltarska sedišta za muškarce, u prizemlju, i za žene, na galeriji, ploča na kojoj su imena Jevreja poginulih u ratu, ritualna česma za pranje ruku i sveti orman “aron hakodesh”, u kojem se čuvaju svitci Tore, svete knjige. Galeriju su nekada krasile prave orgulje marke Riger, ali su one nestale, pa umesto njih sada stoji samo maketa. Od 1966. god. zbog nedostataka minjana (kvorum od 10 vernika), u njoj se održavaju koncerti i druge kulturne manifestacije. Spomenikom kulture novosadska sinagoga postala je 1983. god, a 1991. je proglašena spomenikom od velikog značaja. Danas ova sinagoga služi kao dvorana za održavanje koncerata i umetničkih performansi, primerenih ovom zdanju.

Nekadašnja carinarnica

Zgrada Katastra je nekadašnja Komorska kuća ili carinarnica. Zbog nepostojanja dokumenata o njenom istorijatu, ne možemo pouzdano utvrditi ime projektanta, niti godinu gradnje, mada se pretpostavlja da je to bilo oko 1900. god. Zgrada je sagrađena u stilu neobaroka, na uglu ulica Jevrejske i Vase Pelegića, zajedno sa dve parterne kuće u ul. Vase Pelagića. One su bile namenjene za stanovanje porodica nekih od visokih službenika. Glavna spratna zgrada ima konstruktivno i dekorativno naglešen ulaz, visine pet stepenika, u formi portika sa dvorskim stubovima podignutim na visoke baze. Ovaj ulaz je danas zazidan. Na bazi zgrade su uočljivi podrumski otvori, dok su parter i sprat odvojeni jakim kordonskim vencem. Sprat kuće je pokriven fasadnom opekom, u dva koloristička tona. Spratni prozori su pretenciozno neobarokno dekorisani.

Kuća poznatog lekara u Jevrejskoj

Dvospratna kuća u broju 8, sagrađena 1931. god, po projektu Jožefa Švernera, bila je u vlasništvu poznatog lekara interniste Ljudevit Ekštajn. Kuća pripada stilu art dekoa. U prizemlju se nalaze dva lokala i pešački ulaz pri desnom uglu. Iznad se nalazi centralno postavljen erker i krovna atika, sa heraldičkim motivom. Na prvom spratu pri uglovima se nalaze ograde balkona, dok su na drugom spratu plitki balkoni zatvoreni ogradama od livenog gvožđa. Unutar zgrade nalazi se kružno stepenište sa gvozdenom ogradom, smešteno na dnu hodnika.

Zgrada novosadskog trgovca u stilu art dekoa

Ova dvospratna stambeno-poslovna zgrada izgrađena je na uglu ulica Jevrejske i Pap Pavla. Vlasnik kuće bio je novosadski trgovac Simo Ekštajn. Zgrada je izgrađena 1934/35. god, u stilu art dekoa a projektovao ju je arhitekta Franjo Jenč. Osnova zgrade je ćirilično slovo Š. Na uglu zgrade se nalazi kula kvadratnog preseka. Na fasadi su uočljivi simetrično postavljeni prozori, a kao zanimljiv arhitektonski motiv pojavljuje se prozorski otvor, građen iz više polja, pri vrhu ugaonog dela kule. U prizemlju zgrade se nalazi niz lokala. Na prvom spratu su dva, a na drugom tri komforna stana.

Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Marko Pudić, Jelena Ivanović