Petrovaradinska tvrđava spada u red najočuvanijih i najlepših velikih fortifikacijskih objekata u Evropi. Ovo kolosalno utvrđenje sa posadom, za ondašnju ratnu tehniku bilo je neosvojivo. Njena površina iznosi 112 hektara, podzemne vojne galerije na četiri nivoa bile su dugačke nestvarnih 16 km. Tvrđava je imala “vodeni grad”, odnosno kanale između bedema koji su, prema potrebi punjeni vodom iz Dunava, kao i gornju tvrđavu, koja je danas turistička atrakcija. Kolosalno utvrđenje sa posadom je za tadašnju ratnu tehniku, dakle, bilo neosvojivo, pa je nazvano “Gibraltar na Dunavu, dok Novosađani vole da joj tepaju “đava”.

Kamen temeljac današnje Petrovaradinske tvrđave postavljen je 1692. Sa izvesnim prekidima izgradnja je privedena kraju 1780. god, a uz tvrđavu je izgrađeno i urbanizovano Podgrađe. Na izgradnji tvrđave radilo je i okolno srpsko stanovništvo. Srbi su zbog teškog kuluka prokleli Tvrđavu, da joj “kiselo drvo” uništi temelje i da je sruši. Priča se kako je cigla dodavana iz ruke u ruku, od ciglane s Trandžamenta do gradilišta. Petrovaradinska tvrđava broji neverovatnih 40 miliona cigala utrošenih za izgradnju ovog monumentalnog utvrđenja, a kako nikada nije zaista „upotrebljena“ u zaštitu od prodora Osmanlija, smatra se jednim od najpromašenijih investicija Habzburške monarhije. Ipak, njena genijalna arhitektura na nekoliko nivoa zaštite sprečila bi napadače već pri prvom pokušaju da je osvoje.

Kompleks Petrovaradinske tvrđave sastojao se iz tri dela – glavni deo i dva spoljna utvrđenja uz reku: Mostobran (Bruckschanze) i Ostrvsko utvrđenje (Inselschanze, na starom Ratnom ostrvu), koji su srušeni. Primećujemo jedinstven graditeljski pristup, karakterističan za fortifikacione objekte tog vremena po sistemu francuskog vojnog arhitekte, markiza Sebastijana Vobana, ali su je projektovali, kroz duži vremenski period, austrijski vojni stručnjaci grof Matijas Kajzersfeld i grof Luiđi Ferdinando Marsilji. Za izvršenje radova bio je zadužen pukovnik Mihael de Vamberg, a potom pukovnik Gisenbir. Sačuvana je nadgrobna ploča u kojoj je isklesan epitaf pukovniku Vambergu i danas se nalazi u Vojnoj bolnici (nekadašnjem franjevačkom samostanu u vodenom gradu Petrovaradinske tvrđave). Gradnju su nadzirali prestolonaslednik Josif, princ Savojski, grof Karafa i feldmaršal Kaprara. Stogodišnja izgradnja tvrđave trajala je u doba austrijskih vladara Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II.

Podzemne vojne galerije

Ono što je bilo jednako značajno kao i nadzemne građevine, jeste ono što je građeno ispod njih, a to je kontraminski sistem ili podzemne vojne galerije Petrovaradinske tvrđave. Narod ih često potpuno pogrešno naziva katakombama i ovaj termin je ostao u upotrebi do danas. Izgradnja kontraminskog sistema ispod Hornverka (jug utvrđenog Petrovaradina), trajala je od 1764. do 1776. god. Za ovo je bio zadužen vojni inženjer major Šreder.

Podzemne vojne galerije imaju četiri sprata. Ukupna dužina podzemnih komunikacija i odaja navodno iznosi 16 km. Moguće da je stvarna dužina mnogo veća od navedene, jer se na terenu stiče utisak da je deo podzemlja građen i van okvira koji su obrađeni u dostupnim pisanim dokumentima. Ovaj jedinstveni sistem imao je predviđene instalacije minskih polja, kao i prostorije za smeštaj vojske i oružja, a vojska je bila obučena za snalaženje u potpunom mraku. Svaki nivo ovih galerija obeležen je na specijalnim tablama u podzemnim, uskim hodnicima, na kojima je bila i precizna lokacija bastiona pod kojim se nalaze, ali i uputstva za dalje kretanje kroz tunele. Interesantno je da je to bilo obeleženo na takav način, da bi samo obučen vojnik mogao da „pročita“ i snađe se. Ukupan broj predviđenih puškarnica premašuje cifru od 12.000 i u slučaju napada omogućio bi izuzetno efikasnu, unapred genijalno osmišljenu odbranu podzemlja i nadzemlja tvrđave. Procenjivalo se da u vanrednim uslovima, podzemne vojne galerije omogućuju nužni smeštaj za oko 30.000 ljudi. Inače, austrougarski istoričari, radi vojne tajne, izbegavali su da objave svrhu i obim podzemnih vojnih galerija Petrovaradina, a sličan trend se nastavio i kasnije.

U okviru podzemlja izgrađena su dva rezervna ratna bunara. Veći bunar, koji je pogrešno nazvan “rimski”, prečnika je 4 metra, a dubine 60 metara i nalazi se kod Topovnjače. Manji bunar cara Josifa II, kasnije u narodu nazvan “Kajzer”, prečnika je 2 metra, a dubine 39 metara i smešten je u dubokom podzemlju Honverka.

U najvećoj dubini se nalazi mnoštvo velikih gromada okamenjene zemlje, koja je verovatno trebala biti iznešena, ali su radovi obustavljeni. Najdublje podzemlje je neozidano i na jednom mestu u beličastoj zemlji iskopan je fosil porozne školjke, što potvrđuje teoriju o postojanju Panonskog mora. Pričalo se da duboke vertikale i rupe kriju duhove, ljudske skelete sa okovima, ubitačne mehanizme i mistično podzemlje, povezano sa Novim Sadom i Titelskim bregom (gde je po legendi sahranjen Alita Hunski).

Druga najveća tvrđava u Evropi

Kao zvanična godina završetka Petrovaradinske tvrđave pominje se 1780, mada su neki radovi trajali do 1790. god. i ona je tada bila najsavremenija tvrđava Austrougarske monarhije. Ova fortifikacija zauzima drugo mesto u Evropi. Veća od nje je samo tvrđava u Verdenu, ali je ona pretrpela znatna oštećenja u Prvom svetskom ratu.

Legende o vojnim galerijama

Najviše legendi vezano je upravo za podzemne vojne galerije. Pripovedalo se, i još pripoveda, o ponorima bez dna, skrivenom blagu Habzburgovaca, aždajama, utvarama, enigmi Malteškog krsta, tunelu ispod Dunava… Postoje razne priče o tome kako su se u njima izgubili mnogi istraživači i nestale čitave ekspedicije u potrazi za blagom. Oni koji su imali sreće da budu pronađeni, bili su izludeli od “nekog užasa koji su videli”. Najpoznatija je legenda o velikoj zmiji, ali ili aždaji, koja ima brojne verzije i opevana je uz gusle, ali i tamburaše. Novosadska varoš dugo je pričala o aždaji koja proždire vojnike i sve one koji bi se uputili u podzemlje.

Petrovaradinska tvrđava je neiscrpan izvor inspiracije za istraživanje njene istorije i arhitekture. Serbian adventures ali i agencija Explore Novi Sad organizuju ekspediciju u podzemlje Petrovaradinske tvrđave i otkriva njene tajne. Ovo je jedinstvena prilika za sve zainteresovane da zarone u dubine Tvrđave od oko 3 metra ispod Dunava i upoznaju se sa ovim biserom evropske kulturne baštine. Prilikom upuštanja u avanturu, svi zainteresovani treba da ispoštuju uputstva i sugestije organizatora, kako ne bi došlo do neželjenih situacija.

Kada jednom zaronimo u nesvakidašnji ambijent Petrovaradinske tvrđave, podzemne vojne galerije i njihove mračne hodnike, slušajući priče iskusnih vodiča, možemo da se spoznamo svu grandioznost ove građevine kroz vekove. Ono što je veoma važno napomenuti, je činjenica da postoji ogromna mogućnost da se zaluta i izgubi u lavirintu tunela, što se, nažalost, i dešavalo. Zato ne treba ulaziti u tunele bez stručnog vodiča. Čitavo podzemlje je specifično izolovano od radio talasa, spoljašnje buke, svetla, elektromagnetnog zračenja, pa tako ni mobilni telefoni nemaju signal. Na svu sreću postoje pojedinci, kao što su pripadnici UGRIP-a, koji su istinski poznavaoci i poštovaoci Tvrđave i koji svoja iskustva nesebičo dele, a po potrebi priskaču u pomoć onima koji se izgube.

Petrovaradinska tvrđava je stavljena pod zaštitu države 1951. god, od kada predstavlja kulturni i turistički objekat. Na Tvrđavi se danas nalaze Muzej i Arhiv Novog Sada, hotel i restorani, ateljei i galerije likovnih umetnika, akademija umetnosti, astronomska opservatorija, planetarijum i drugi sadržaji. Poslednjih godina ovde se održava muzički festival “Exit”.

Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Jelena Ivanović, Marina Marić