Dok se novogodišnja čarolija zahuktava u Evropskoj prestonici kulture, sigurno ste uveliko zapazili neki od brojnih bilborda po gradu za Дoček 2023. godine i Дoček 7531. godine. A možda vam je i ove godine „zapalo za oko” kombinovanje dva pisma u reči Дoček, kao i dve godine – 2023. i 7531. Doček Nove godine u Novom Sadu je specifičan zbog svoje interkulturalnosti. Dočekujemo je dvaput, prema gregorijanskom i julijanskom kalendaru, 31. decembra i 13. januara, pa hajde da se podsetimo zbog čega ovogodišnja Evropska prestonica kulture slavi tu 7531. godinu (na početku titularne godine smo dočekivali 7530, što je kod mnogih izazivalo veliku pažnju). Kakve ona ima veze sa Novim Sadom, Dočekom i kako smo ovaj broj povezali s proslavom Pravoslavne Nove godine?

Kulture koje nastaju i opstaju na velikim migracijskim i istorijsko-političkim raskršćima, uvek su obeležene istovremenim postojanjem različitih kulturnih tokova, obrazaca i pogleda sveta. Tako su kulture na balkanskim prostorima vekovima bile mesto susreta raznih uticaja koji su delom formirali Evropu kakvu znamo danas – njene vrednosti, nazore, pa i načine na koje Evropa računa vreme. U okvirima srpske kulture – dugo obeležene vizantijskim uticajima, zatim hristijanizovane, pa priključene otomanskoj kulturnoj zoni – uspeli su do dan-danas da prežive izvesni praslovenski elementi, poput krsne slave, ali i računanja vremena. Ti elementi i to bogato polje susreta nasleđenih i novostvorenih kulturnih tokova  jedan je od centralnih motiva programskog luka Doček, u okviru kog će biti dočekane 2023. godina po Gregorijanskom kalendaru (31.12.2022) i Julijanskom kalendaru (13.1.2023), ali će ujedno biti proslavljena i 7531. godina, koja je po Starom srpskom kalendaru počela već proletos (7. aprila).

Slavimo kontinuitet života na ovim prostorima

Na toj mapi spajanja interkulturalnosti i različitih kulturnih uticaja Novi Sad ima posebno mesto, jer je njegovo područje nastanjeno i kulturno aktivno u kontinuitetu već 7531 godina (više od 5500 godina p.n.e. na koje se dodaje 2023), sve od neolitske starčevačke kulture pa do danas, a upravo taj vremenski period je obuhvaćen i Starim srpskim, odnosno narodnim, kalendarom. To podudaranje istorije Novog Sada sa narodnim i tradicionalnim srpskim računanjem vremena, poslužilo je kao inspiracija za proslavu 7531. godine u okviru Dočeka. Upravo zato, Doček slavi ne samo 2022. godinu zajedno sa svetom, već i 7531. godina kontinuiranog života na prostoru današnjeg Novog Sada, zbog čega je litvanska naučnica Marija Gimbutas ovo područje i nazvala „Starom Evropom”.

Vreme, kalendari i tradicije

Slavljenje odlaska stare i početak nove godine je prastari religijski, društveni i kulturni obrazac u skoro svim delovima sveta. Nastavljajući te stare tradicije, veći deo sveta danas slavi kraj godine 31. decembra, po dominantnom Gregorijanskom kalendaru, dok se Srpska, odnosno pravoslavna Nova godina po „starom” kalendaru, dočekuje 13. januara – po Julijanskom kalendaru. Te dve varijante kalendara – Julijanski i Gregorijanski – su svakako dve danas najpoznatije istorijske varijante kalendara. Ipak, u srpskoj tradiciji, kako zvaničnoj, tako i nezvaničnoj, se kroz istoriju koristila još jedna varijanta – Vizantijski kalendar.

Zanimljiva istorija kalendara

Sama reč „kalendar” potiče o latinske reči calendae, kako se kod Rimljana nazivao prvi dan u mesecu. Julijanski kalendar, po uzoru na stari egipatski kalendar, uveo je rimski vojskovođa Julije Cezar i zvanično je stupio na snagu 1. januara 45. godine p.n.e. U okviru tog kalendara godine se nisu brojale od rođenja Hrista, već od osnivanja Rima, 753. godine p.n.e. Za početak nove godine uzet je 1. januar, a regularna godina je trajala u proseku 365,25 dana, koji su bili svrstani u 12 meseci. Prestupni dan se pridodaje u februaru svake četvrte godine. Hrišćanska crkva prihvatila ga je za zvaničan kalendar na Prvom vaseljenskom saboru, održanom u Nikeji 325. godine. Tada je odlučeno i da se Uskrs slavi prve nedelje nakon prolećne ravnodnevice. Zbog greške koju je pravio Julijanski kalendar, pomerala se ravnodnevica, a time i vreme Uskrsa i ostalih praznika.

Usled sve većeg zaostajanja za tačnim računanjem vremena, rimski papa Grgur XIII proglasio je, 24. februara 1582. godine, reformu do tada postojećeg Julijanskog kalendara. Papa Grgur XIII je doneo odluku da dan nakon četvrtka, 4. oktobra te godine, jednostavno osvane petak, 15. oktobar. Na taj način je izbrisana nagomilana razlika u danima. Razlika između Julijanskog i Gregorijanskog kalendara iznosi 13 dana, a nakon 2100. godine biće povećana na 14 dana. Istorija prihvatanja Gregorijanskog kalendara bila je poprilično duga, ali su u XX veku Gregorijanski kalendar prihvatile i države sa većinskom pravoslavnom populacijom. Ipak, pravoslavne crkve nikada nisu prešle na ovaj kalendar. Ta kompleksna istorija stvaranja i prihvatanja novih načina računanja vremena poslužila je, dakle, kao osnov i za stvaranje programskog koncepta Dočeka, koji je više od običnog slavlja, jer se kroz njegov umetnički program, već šest godina zaredom, spajaju različita kulturna viđenja vremena i sveta.

Vizantijski kalendar i nastanak sveta

Stvaranju Gregorijanskog kalendara prethodila je još jedna uticajna rimska tradicija računanja vremena, ali je ona nastala sa druge strane Balkana, ne u Zapadnom, već u Istočnom rimskom carstvu. Vizantijski kalendar je bio u zvaničnoj upotrebi u Vizantijskom (Istočnom rimskom) carstvu od 988. do 1453. godine. Za razliku od Julijanskog, imena meseci u Vizantijskom bila su, na primer, transkribovana sa latinskog na grčki jezik, a godine se nisu brojale od Isusovog rođenja, nego od nastanka sveta, za koji je utvrđeno da je bio 1. septembra 5509-08. godine p.n.e. Taj Vizantijski kalendar korišćen je u zemljama pod vizantijskim uticajem, kojima se širilo nekoliko njegovih varijanti. Po carigradskoj varijanti vizantijskog kalendara, prvi dan godine bio je 1. septembar, dok se u okviru aleksandrijske ili antiohijske varijante, za početak godine uzimao dan Blagovesti, 25. mart.

7531. po Starom kalendaru

U srednjovekovnoj Srbiji je u upotrebi bio vizantijski kalendar, a osim septembarskog primenjivalo se i tzv. martovsko datiranje, naročito do vremena vladavine cara Dušana Silnog, premda i kasnije. Ovo nam u svom delu Večni kalendar, iz 1783. godine, potvrđuje i književnik koji je preminuo u Novom Sadu, Zaharije Orfelin, koji objašnjava da postoje „astronomičeski” i „graždanski god”. „Astronomičeska”, odnosno astronomska godina potiče od kretanja Sunca duž zodijaka. S druge strane, „graždanski god”, odnosno građanska godina počinje januarom „radi roždestva Hristova” (Hristovo rođenje). Dakle, da bismo danas izračunali godine po vizantijskom kalendaru, godini naše ere treba dodati 5508 za datume od 1. januara do 31. avgusta, odnosno 5509 za preostale datume. Ovakvim računanjem dolazimo do 7531. godine, koja je – po Starom srpskom kalendaru – već počela u aprilu, a u fruškogorskim manastirima oko Novog Sada na taj datum bila i dočekivana sve do kraja XIX veka.

Milutin Milanković kao inspiracija za Doček

Od srednjeg veka na ovamo, u srpskoj tradiciji je ovaj kalendar polako napuštan u korist Julijanskog, koji je stupio u zvaničnu upotrebu tokom XIX veka. Narodna skupština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je 10. januara 1919. godine usvojila Zakon o izjednačavanju starog i novog kalendara, tačnije zamenu Julijanskog Gregorijanskim, i to za građane svih veroispovesti. Iako je do tada već postalo da idealnog kalendara nema, pet godina kasnije srpski naučnik Milutin Milanković izradio je takozvani „novojulijanski” kalendar koji naučnici danas smatraju najpreciznijim. Usvojen je na svepravoslavnom Kongresu 1923. godine u Carigradu, i prihvaćen od strane brojnih pravoslavnih crkvi, ali ne i one srpske. Milankovićev kalendar poslužio je kao inspiracija za program Dočeka, odnosno izložbu Milutin: Vreme i vaseljena, koja je otvorena početkom titularne godine EPK, a koja će je, svečanom umetničkom proslavom u Novom Sadu, naredne godine i zaokružiti. Uz spektakularnu multimedijalnu priču o haosu, kosmosu, i vremenu, koja je nesumnjiho privlačila sugrađane i brojne posetioce tokom čitave 2022. godine, Doček u Novom Sadu proći će i u znaku još jedne izložbe vredne pažnje. Ne propustite izložbu Mileva: mi smo stena, koja će zablistati u novogodišnjoj noći u Podgrađu, a koja je delo istog autora, dr Dušana Jovovića, multimedijalnog novosadskog umetnika.

Autorka: istoričarka msr Ljiljana Dragosavljević

Foto: Vladimir Veličković