Pre 81 godinu, strahovit zločin u Novom Sadu promenio je naš grad. Danas je najpoznatiji podsetnik na ovaj događaj spomenik na Keju, ali koliko zaista znamo o ovom stvaričnom masakru? Donosimo vam priču o Novosadskoj Raciji.

Bački pogrom i Novosadska racija – nezapamćeni zločini etničkog čišćenja

U jeku Drugog svetskog rata, u zimu 1942. god, mađarski fašisti izvršili su nazapamćen zločin nad Srbima, Jevrejima i Romima u južnoj Bačkoj. Ovaj događaj poznat je kao Bački pogrom, a njegovu kulminaciju predstavlja Novosadska racija, od 21. do 23. januara 1942. god. Inače, ubijanja u Bačkoj su počela 4. i trajala sve do 29. januara. Pravi cilj racije je bila kampanja etničkog čišćenja u Bačkoj, usmerena protiv srpskih i jevrejskih civila (uključujući žene, decu i stare), kao i pljačka imovine.

Ovaj zločin je bio isplaniran znatno ranije od strane najviših vojno-policijskih funkcionera tadašnje fašističke Mađarske. Racija u južnoj Bačkoj predstavlja, u neku ruku, kulminaciju politike revanšizma i revizionizma, za koju se Hortijeva Mađarska pripremala posle Prvog svetskog rata i koju je primenjivala na teritoriji “vraćenih krajeva”, tj. Bačkoj. Početkom januara 1942. god. nemački ministar spoljnih poslova Joahim fon Ribentrop posetio je Budimpeštu, a potom i feldmaršal Vilhelm Kajtel, načelnik vrhovne komande Vermahta. Zatraženo je da se cela Mađarska kraljevska vojska prebaci na Istočni front. Mađarski premijer Laslo Bardoši je to odbio, pravdajući svoju odluku navodnom opasnošću od velikog partizanskog ustanka u Bačkoj.

Navodni povod za pogrom širih razmera pronađen je u otkrivenom Šajkaškom partizanskom odredu u Žabaljskom ritu, na Pustajićevom salašu. Odred je otkrila patrola mađarskih žandarma i graničnih lovaca, 4. januara i tog istog dana odred je bio potpuno razbijen. Ovaj događaj proglašen je tobože za “ustanak” i iskorišćen kao izgovor za sprovođenje planiranog genocida. Mađarska vlada šalje Honvede iz segedinskog garnizona, koji počinju da haraju, pale, ubijaju, siluju i pljačkaju.

Brutalna stradanja tokom ranih jutarnjih sati, na -30 stepeni

Racija je otpočela u Šajkaškoj – Čurug, Žabalj, Gospođinci, Đurđevo, Titel… (4-19. januara), nastavila se u Novom Sadu (21-23. januar), a završila u Bečeju (25-29. januar). Tog januara temperature su se spustile na 30 stepeni ispod nule. Novosadska racija počela je 21. januara 1942. god. oko 6 časova ujutro, kada su mađarske honvedske snage blokirale sve ulice i u cilju otkrivanja skrivenih partizana, počele da vrše “pretres”. Pod ovim se podrazumevalo streljanje civila u njihovim dvorištima, na ulicama, na Uspenskom groblju, na igralištu NAK-a (Novosadskog Atletskog Kluba), u kasarni (Laktanjijeva)… Ipak, većina pohapšenih je prebačena kamionima na gradsku plažu Štrand, gde su isečene rupe na ledu i gde su ljudi ubijani iz pešadijskog naoružanja.

Prizori od kojih se krv ledi

Pre egzekucije ljudi su se skidali i oduzimane su im sve vredne stvari. Masovna ubistva na samoj obali Dunava, počela su 22. januara u 4 časa ujutro i trajala su do 16 časova poslepodne, i nastavljena su narednog dana. Žrtve su padale u vodu, a one koje su pale na obalu, vojnici su gurali pod zaleđeni Dunav. Jedan posmatrač sa druge obale ustanovio je da je ubijano 15 osoba na minut. Leševi su bacani u Dunav, osim Štranda, još kod Danubiusa, kod starog železničkog mosta i kod klanice. Ovako je izgledala Novosadska racija. U ovom poslu vojsci je pružala pomoć i gradska uprava, koja je sa mesta masovnih zločina uklanjala krvave tragove. Posle par dana moglo se videti da su neki civili dolazili i sa leševa skidali odela, jer su još uvek neki leševi ležali na ledu. Kada je na proleće krenuo led, zaplovili su Dunavom i leševi sve do Beograda i dalje, čak do Rumunije, svedočeći o stravičnim zločinima okupatora i njegovih pomagača.

Mogućnost pljačke je bila snažan pokretački motiv da se pridobiju vojnici, ali i lokalno mađarsko stanovništvo. Vojnici i žandarmi imali su potpunu slobodu akcije za vreme racije. Najkrvoločnija dela počinjena su upravo u onim domovima, gde je prethodnim pretresom utvrđeno da ima mnogo pokretnih stvari od vrednosti. Sa leševa je skidana odeća, obuća, nakit… Pokućstvo poubijanih porodica razvukle su komšije, posluga i domaći Mađari.

Cilj? Promeniti sastav stanovništva…

Osnovni razlozi ovog masovnog ubijanja ležali su u planski i kontinuirano razvijanoj mržnji prema Srbima, podsticanju na revanšizam i sl. i antisemitizmu. Osnovni ciljevi su bili obezglaviti pomenute narode likvidiranjem njihove inteligencije, a ubistvima trgovaca, zanatlija i bogatih zemljoradnika doći do ogromne materijalne koristi. Sasvim je izvesno da su gotovo sve žrtve u raciji ubijene na osnovu prethodno precizno sastavljenih spiskova. Mađarski okupator je imao cilj da promeni etnički sastav stanovništva Bačke i zato su glavne žrtve tog razračunavanja bili Srbi i Jevreji.

Racija ili… genocid?

Ukupan broj ubijenih nikada neće biti tačno utvrđen, jer su pod led Dunava i Tise bacane čitave porodice iza kojih nije ostalo živih svedoka. Zvonimir Golubović navodi da je u Bačkoj ubijeno oko 4.000 ljudi, od čega oko 500 dece, a u Novom Sadu 1.246, što potvrđuje konkretnim podacima. Januarska racija u Bačkoj 1942. god, u kojoj je stradalo oko 4.000 ljudi, odigrala se na srazmerno maloj teritoriji, nad nevinim i potpuno nezaštićenim stanovništvom, nezavisno od pola i starosti. Na osnovu ovih činjenica možemo zaključiti da je januarska racija prerasla okvire masovnih ubistava i da je poprimila karakter pravog genocida.

Porodica živi kroz sećanja

Na Keju Žrtava Racije 1971. god. podignut je bronzani spomenik, tačnije kompozicija, pod nazivom “Porodica”. Spomenik je visok 4 metra i rad je vajara Jovana Soldatovića. Godine 1992. stavljeno je još 78 bronzanih ploča.

Na četiri ploče srpskim i hebrejskim jezikom ispisane su osnovne informacije o raciji, a na preostalih 66 ploča imena ubijenih. Ploče su ukrašene simbolima Davidove zvezde, krsta i ocila. Ispod spomenika se nalaze ploče sa tekstovima na srpskom, mađarskom, slovačkom i hebrejskom jeziku. Svake godine nizom komemorativnih programa u Novom Sadu se obeležava Novosadska racija i čuva se sećanje na sve nevine žrtve zloglasne racije.

Ko je kriv?

Ličnost koja je u Mađarskoj najoštrije i najglasnije osuđivala zločine mađarskih oružanih snaga u Bačkoj, bio je Endre Bajči-Žilinski, ugledni političar i poslanik mađarskog parlamenta, koji je i sam tragično završio decembra 1944. god. Posle Drugog svetskog rata nekima od krivaca za raciju Narodni sud u Mađarskoj je izrekao smrtne kazne. Mnogima je suđeno u Jugoslaviji, gde ih je sustigla pravedna kazna. Vojni sud III jugoslovenske armije u Novom Sadu je, 1. novembra 1945. god, osudio na smrt vešanjem Gezu Batorija i dr Jožefa Kenjekija, a na smrt streljanjem dr Lea Deaka, Milana L. Popovića, Đulu Kramera i Đulu Zomborija. Presudom Vrhovnog suda Vojvodine 31. oktobra 1946. god, na smrt su osuđeni Ferenc Feketehalmi-Cajnder (javno vešanje u Žablju), Jožef Graši i Marton Zeldi (javno vešanje u Novom Sadu), Ferenc Sombathelji, Lajoš Gal, Erne Bajšaji, Mikloš Nađ, Ferenc Bajor i Pal Perepatić (streljanje). Kapetan mađarske žandarmerije Šandor Kepiro, kojem je suđeno 2011. god. u Budimpešti, je oslobođen zbog nedostatka dokaza. Ubrzo nakon presude je umro.

Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Jelena Ivanović