U susret međunarodnom sajmu knjiga, koji će se održati na Novosadskom sajmu od 7. do 13. marta, donosimo vam priču o književnom razvoju Novog Sada, o kojem možete dodatno pročitati i u jedinstvenoj monografiji Novi Sad kroz knjigu, u izdanju Gradske biblioteke Novog Sada, koja je predstavljena prošle godine kroz istoimeni multimedijalni projekat Evropske prestonice kulture i danas predstavlja legatsku publikaciju o značaju pisane reči u Srpskoj Atini. Vodimo vas na istorijsko putovanje, kroz osvrt na zanimljivosti iz književnog života Novog Sada, a otkrićete i zbog čega je ovaj grad kulture, zapravo, grad knjige.

Malo je stvari na svetu koje mogu oblikovati ljudske sudbine, pa i čitave nacije, podsticati promene u društvu i promene u razumevanju stvarnosti, a jedna od je takvih stvari je, svakako, knjiga. Unesco je 1995. god. za Svetski dan knjige i autorskih prava proglasio 23. april, a Novosađani već više od 230 godina mogu da kupe knjige u nekoj od novosadskih knjižara. To nije ni čudno, ako se uzme u obzir da je Novi Sad bio kulturni i politički centar, koji je davao podstrek i direktivu za kulturno-prosvetni, politički i privredni život naroda koji su živeli u ovim krajevima. Štamparska, izdavačka i knjižarska delatnost bila je veoma razvijena i predstavlja neprocenjivu vrednost u istoriji Novog Sada. To je ogromno bogatstvo u istorijskoj baštini ovog grada, koje se može meriti sa najrazvijenijim knjiškim fondovima daleko većih i starijih evropskih gradova. U ovom gradu je bilo središte i povremene štampe, jer, kao što je rekao M. Erdujhelji, „ovde stanuje najbogatija, najobrazovanija i najnezavisnija inteligencija ugarskih Srba“.

Centar novosadskog štamparstva

Pred početak Prvog svetskog rata u Novom Sadu bilo je čak 14 štamparija. Zato se govorilo da je Novi Sad mali Lajpcig, jer se nekada u tom gradu štampalo najviše nemačkih knjiga. Centar novosadskog štamparstva bio je u Dunavskoj ulici. Bila je to ulica velikih trgovaca sa raznoraznim “špecerajskim” radnjama, gostionicama, knjižarama i štamparijama.

Ostali su upamćeni izvandredni opusi u stvaralaštvu pojedinih novosadskih knjižara i izdavača: braće M. Popovića – Kirilo Ćira Popović (1839-1912) i Đorđe Đoka Popović (1846-1907)), Luke Jocića 1839-1926, Arse Pajevića 1841-1905 i Svetozara Ognjanovića 1869-1927.

Svetska književnost dostupna u prvim knjižarama u gradu

Emanuil Janković je otvorio prvu novosadsku knjižaru 2. juna 1790. god, i to u kući Kod belog lava, na uglu današnje Zmaj Jovine i Dunavske ulice. Tako su se krajem XVIII veka u njegovoj knjižari prodavale knjige najznačajnijih pisaca svetske književnosti: Servantesa, Voltera, Rusoa, fenelona, Marmontela, La fontena… Za potrebe rada knjižare štampao je prvi  knjižarski katalog i to je bio prvi knjižarski katalog u celokupnom srpskom knjižarstvu. Ali, od Novosadskog magistrata nije dobio dozvolu da otvori štampariju. Godine 1791. iznenada je umro. U Dunavskoj ulici knjižaru i knjigoveznicu imao je Damjan Kaulici iz Arada, ali je zbog dugova brzo napustio ovaj posao. Značajan je po tome što je izdao prve tri sveske Matičinog Letopisa. Na mestu Kaulicine knjižare, kasnije je otvorio knjižaru Ignjat Fuks. Fuksova štamparija nije imala narodno, ni političko obeležje, mada je kasnije Fuks počeo da nastupa sa antimiletićevskih pozicija. Smatrala se, doduše, kao za neku nemačku štampariju po svom vlasniku, a i zato što se u njoj štampao nemački nedeljni list. U Fuksovoj štampariji su bili štampani i mnogi srpski listovi: Danica, Komarac, Seljak, Domišljan, Putnik, Nedeljni list, jedno vreme i Javor.

Uspeh knjižare koji je bilo teško nadmašiti

U plejadi znamenitih knjižara i izdavača zabeleženi su neki enormni rezultati koji se teško shvataju i danas, bez obzira na savremenu tehnologiju, modernu proizvodnju i viši kulturno-obrazovni nivo čitalačke publike. Ovo je jedan od primera: od 1875. do 1905. godine, novosadska knjižara Braće Kirila i Đorđa Popovića objavljuje 950 raznih štampanih dela u preko 3 miliona primeraka i uloženim ogromnim kapitalom od preko 200.000 forinti za ta izdanja. Za tu najveću knjižaru, ne samo kod Srba u Vojvodini, već i uopšte, zabeleženo je: „Njihove knjige biće distribuirane od Carigrada do Njujorka“. Popovići su bili među prvim knjižarima Novog Sada, ali i u čitavom srpskom narodu, koji su objavljivali kataloge svojih izdanja i koristili usluge trgovačkih putnika. Najznačajnija izdanja ove knjižare su: Pevanija Zmaj Jovana Jovanovića (1882), Sterijina Tvrdica ili Kir Janja, Pokondirena tikva i Laža i paralaža (1884), Pera Segedinac Laze Kostića (1887), Vesele pripovetke Ilije Ognanovića Abukazema (1889), Markova sablj Jovana Đorđevića (1900), Običan čovek Branislava Nušića (1902), Njegošev Gorski Vijenac (1905), list Karlovačke mitropolije Srpski sion (1891-1908).

Značaj zgrade Gradske biblioteke

Današnja spratna zgrada u Dunavskoj ulici, na broju 1. je iz druge polovine XVIII veka i posle Bune je obnovljena. U njoj je 1870. god. smestio svoju štampariju dr Jovan Subotić, a 1876. god. kuću je kupio knjižar i izdavač Arsa Pajević. Arsa Pajević je bio novinar, knjižar i dobrotvor. On je štampao skoro sve Zmajeve listove: Starmali (1878-1889), Neven (1880-1889), Javor (1889-1891) i bio je njihov mecena. Osim toga, štampao je i veliki broj listova i drugih publikacija: liberalni list Branik (1885-1914) čija se redakcija takođe nalazila u ovoj kući, Srpski Sion (1891), Istoriju Novog Sada (1894) i dr.

Pajevićeva kuća je bila stecište književnika, kulturnih i javnih radnika onog vremena. U ovoj kući stanovao je i najveći srpski komediograf Branislav Nušić, dok je bio upravnik SNP-a. Od 1885. god. na spratu su bile prostorije Srpske čitaonice. Zgrada je 1958. god. prešla u društvenu svojinu i danas je u njoj smeštena Gradska biblioteka. Posle smrti Arse Pajevića 1905. godine, njegovu uglednu knjižaru preuzima Svetozar Ognjanović, 1906. godine. On je tada preselio svoju knjižaru iz Sremskih Karlovaca u Novi Sad. Ognjanovićevu bogatu knjižaru opljačkali su Mađari, 1914. godine, spalivši pojedine zbirke, u vrednosti od 80.000 kruna. Posle rata knjižara je nastavila sa radom.

Novine su bile prestiž

Od 1825. do 1918. godine u Novom Sadu je izlazilo 136 listova i časopisa na srpskom jeziku, 20 na mađarskom, 13 na nemačkom, četiri na slovačkom i dva na bugarskom, što ukupno iznosi 175 listova i časopisa. Tiraž srpskih novina nije bio naročito velik. To se, s jedne strane, može tumačiti činjenicom da je u svakom većem mestu (Somboru, Kikindi, Bečkereku, Pančevu i Vršcu) izlazio lokalni nedeljni list, a, s druge strane, novine su bile skupe – pet krajcara ili 10 potura po broju. Stoga su novine kupovali samo imućniji i one su išle od ruke do ruke na čitanje.

Uloga štampe i politike u 19. veku

U kulturnom životu srpskog naroda u gotovo celom XIX veku jedna stvar je vrlo karakteristična: ne samo politički, no i književni rad koncentriše se oko političkih listova, i publiciti daju pravac ne samo javnom mnjenju u političkim i nacionalnim pitanjima, no daju ton i književnosti. Ulazeći u drugu polovinu XIX veka srpska štampa u Vojvodini suočila se sa snažnom reakcijom, nastalom posle gušenja revolucionarnog pokreta 1848. godine, ali i slomom Bahovog apsolutizma i uspostavljanjem ustavnog poretka. Štampa je iz dana u dan dobijala sve značajniju ulogu. Tu moćnu polugu političke borbe, kakvu je predstavljala štampa, pokušavale su da steknu sve političke stranke i njome da utiču na pridobijanje javnog mnjenja. Najveći uticaj među Srbima na tlu dvojne monarhije imali su vodeći listovi Zastava i Branik.

Utočište za književnike

Srpska čitaonica, preteča današnje Gradske biblioteke, bila je središte kulturnog života, utočište za književnike, kao i osnivač mnogih značajnih ustanova. Pod njenim okriljem osnovano je Srpsko narodno pozorište, najstariji profesionalni teatar kod Srba, kao i Prvo srpsko pevačko društvo, a po prvi put su u pravima i dužnostima izjednačeni ženski i muški članovi.

Bastion nacionalne kulture

Preseljenjem Matice srpske iz Pešte 1864. god, Novi Sad je dobio još jedan bastion nacionalne kulture. Njen prevashodni zadatak bilo je podizanje opšteg kulturnog nivoa srpskog naroda i to uglavnom putem izdavačke delatnosti, o čemu svedoči postojanje Letopisa. Letopis Matice srpske je najstariji književni časopis u svetu koji, sa kraćim prekidima, u kontinuitetu izlazi  od pokretanja 1824. god, pa sve do danas. Više od 30 književnika i kulturnih radnika uređivalo je ovaj časopis: Jovan Hadžić, Jovan Subotić, Jakov Ignjatović, Tihomir Ostojić, Jovan Đorđević, Antonije Tona Hadžić, Milan Savić, Vasa Stajić, Mladen Leskovac, Aleksandar Tišma, Boško Petrović i drugi. U sastavu Matice oformljena je Biblioteka, a kasnije i Galerija.

U plejadi poznatih pisaca koji su radili i stvarali u Novom Sadu, najznačajniji su: Jovan Hadžić, Milovan Vidaković, Lazar Lazarević, Jovan Subotić, Jakov Ignjatović, Đorđe Rajković, Jovan Đorđević, Mihajlo Polit Desančić, Laza Kostić, Kosta Trifković, Ilija Vučetić, Milan Savić, Ilija Ognjanović Abukazem, Miša Dimitrijević, Jovan Grčić, Jaša Tomić, Tihomir Ostojić, Žarko Vasiljević i mnogi drugi.

Znameniti Novosađanin kog deca i danas vole

Neke od najznačajnijih pesama u srpskoj književnosti XIX veka ispevao je novosadski lekar i pesnik Jovan Jovanović Zmaj. Pisao je lako i jednostavno, bilo ljubavnu poeziju (“Đulići”, “Đulići uveoci”), poeziju za decu, šaljivi pozorišni komad “Šaran” ili pesničku legendu “Vidosava Branković”. Bavio se prevodilačkim radom, naročito iz mađarske književnosti (Šandor Petefi), nemačke poezije (Gete, Hajne), ali i istočnjačke poezije (“Istočni biser”). Uređivao je satirične listove Zmaj, Žiža i Starmali, a do smrti je izdavao Neven, najbolji dečji list tog vremena.

Misionarke književnosti

Kulturnu misiju obavljale su i učene Novosađanke tog vremena. Najznačajnije među njima su: Savka Subotić – uspešno je promovisala srpske narodne tkanine i rukotvorine po inostranstvu, pisala aforizme, putopise, predavanja; Mileva Simić – književnica i profesorka, autorka udžbenika Pedagogija, pripovetki, pučnih igara za ženske učenice; Milica Tomić – književnica, urednica časopisa, javna radnica; Zorka Lazić – pisala poeziju, prozu, članke u časopisima; Anica Savić Rebac – jedna od najučenijih žena u srpskoj književnosti i kulturi…

U novosadskoj sredini delovale su mnogobrojne kulturne i književne institucije, živeli su i radili nebrojeni kulturni, prosvetni, naučni i politički pregaoci i zbog svoje aktivnosti često se odricali normalnog života. Tu su vaspitavani prvi naraštaji Srba evropskih građana sa mentalitetom modernog čoveka. Zar sve ovo nije dovoljno ubedljivo da se Novom Sadu i njegovim veličinama da neizbrisiv sjaj?!

Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Jelena Ivanović, Vladimir Veličković, Marko Pudić