Svako ko je često u centru Novog Sada, bilo poslom ili iz zadovoljstva, sigurno često prolazi i Pašićevom ulicom. Nalazi se u centru grada, kad iz Zmaj Jovine kod Vladičanskog dvora skrenete levo. Mnogi tvrde da je Pašićeva najlepša ulica u gradu – iako je taj utisak subjektivan i teško merljiv, ono što zasigurno znamo jeste da je u pitanju jedna od najstarijih ulica našeg grada.

Prvi put je zabeležena na mapi 1745. godine, na planu grada gde je upisana kao Velka čaršija, i to kao jedno od svega devet imena (od čega su dva na srpskom, jedno na mađarskom, i čak šest na nemačkom jeziku). Na ovoj mapi – što je inače najstariji plan grada Novog Sada – vidi se da je ova ulica bila važan putni pravac kojim se išlo ka Temerinu, te dalje ka Segedinu, Budimpešti i Beču. Novi Sad je zapravo nastao na raskršću ovog puta, te puta za Petrovaradin i Beograd, i puta ka Futogu i Baču. Putevi su se ukrštali kod današnjeg vladičinog dvora – tadašnje Saborne crkve, gde je krajem 17. veka iz Segedina premešteno sedište Eparhije bačke. Pored crkve 1703. izgrađena je srpska osnovna škola, a 1731. latinska škola episkopa Visariona.

Tramvajem kroz Pašićevu

„Velka čaršija“ menjala je ime više puta, a ono koje je najduže trajalo bilo je Čurčijska ulica na tri jezika – srpskom, te mađarskom (Szucs utca) i nemačkom (Kürschnergasse).
Sva tri prevoda značila su isto: ulica je dobila naziv po zanatlijama krznarima – ili ćurčijama – koji su u većem broju imali radnje u ovoj ulici.
Ćurčijska ulica bila je puna radnji sa raznim krznenim „modnim dodacima“ koji su služili da se ugrejete ili pak pokažete. Zanat krznara ili ćurčije prelazio je s oca na sina sve dok posle Prvog svetskog rata nisu počeli da se bave nečim drugim.

Upravo je i 1918. godine ulica promenila ime u Ulicu Nikole Pašića, koje je nosila sve do Drugog svetskog rata. U to doba njome ste mogli provozati se tramvajem. Naime, kroz Pašićevu je od 1911. do 1958. godine prolazila Linija jedan, koja je išla od banje i bolnice duž Futoške ulice, Jevrejske, Zmaj Jovine, Nikole Pašića, te Temerinskom do kanala.

Saborna crkva

Kad uđete u Pašićevu iz Zmaj Jovine, čeka vas Saborna crkva svetog Đorđa, ili samo Saborna crkva. Ova crkva je prvo bila manji hram koji se pominje još 1720. godine, a obnavljan je više puta tokom 19. i 20. veka. Crkva je po mnogo čemu  kako za grad, tako i za pravoslavne vernike: u njoj je sahranjeno osam bačkih vladika, u njenoj porti se čuva Bogojavljenski krst od ružičastog mermera, najstariji spomenik grada Novog Sada, a sve ikone na ikonostasu oslikao je slikar Paja Jovanović. Krst se nekad nalazio na uglu Zmaj Jovine i Miletićeve, da bi bio izmešten ispred Vladičanskog dvora početkom 20. veka zbog postavljanja tramvajskih šina. Nakon Drugog svetskog rata vlasti su htele krst da poruše, dok se crkva tome usprotivila. Spor je došao sve do Vrhovnog suda, koji je naložio da se krst ukloni i premesti u portu Saborne crkve. Nije poznato koliko je tačno krst star, jer su podaci o tome uništeni u bombardovanju Novog Sada 1849, kad je i on sam oštećen. Ipak, zna se sigurno da se nalazi na planu grada iz 1745. godine!

Nikolajevska crkva

Pašićeva ulica jednom crkvom počinje, a drugom važnazavršava: to je Crkva prenosa moštiju Svetog Nikole, ili Nikolajevska crkva, neko vreme poznata kao Nedeljkova crkva po ktitoru Nedeljku Bogdanoviću koji ju podigao u prvoj polovini 18. veka. Tačna historija ove crkve do polovine 19. veka takođe je, u arhivskim spisima, izgorela u bombardovanju, kad je i crkva oštećena i skoro srušena. Njenu obnovu pomogli su novosadski dobrotvori Jovan i Marija Trandafil, te Jovan Polit i Ananije Dera. Ipak, nije skupljen i novac za unutrašnju obnovu, te je obnovljena crkva dugo služila kao vojni magacin. Tek desetak godina kasnije obnovljena je i unutrašnjost crkve i njoj vraćena prvobitna namena, da bi posle manje od veka – 6. aprila 1941. – opet stradala u bombardovanju. U njoj su sahranjeni Jovan i Marija Trandafil, dok su tu krštena deca Alberta Ajnštajna i Mileve Marić.

Platoneum

Kad se zaputite Pašićevom ulicom, nakon Saborne crkve čeka vas Platoneum – zadužbina vladike Platona Atanackovića. Vladika Platon kuću je kupio a zatim poklonio Fondu srpske gimnazije da bi se u njoj formirala Prva akademija – međutim, ova namera nikad nije ostvarena. Ali kući nije nedostajalo kulturnih i obrazovnih sadržaja. Naime, vladika je Matici srpskoj ustupio kuću nakon što je institucija preseljena iz Pešte 1864. Jedno vreme na spratu se nalazila Srpska čitaonica, dok su od 1935. u njoj bile, redom: Muška realna gimnazija, Mađarska gimnazija, Zanatska škola, Viša pedagoška škola, potom Novosadski univerzitet, a od 1978. Platoneum je trajno ustupljen Vojvođanskoj akademiji nauka – danas je to ogranak SANU u Novom Sadu.

Matica srpska

Zdanje Matice srpske – najstarije srpske književne, kulturne i naučne institucije – nalazi se na kraju Pašićeve, na mestu turskog hana koji je potpuno srušen u bombardovanju 1849. godine. Ovo zdanje zadužbina je dobrotvorke Marije Trandafil gradu. Marija Trandafil je, inače, bila Novosađanka rođena Popović, udata za bogatog grčkog trgovca krznima Jovana Trandafila. Kako kaže priča, Trandafili su doživeli više porodičnih tragedija u vidu smrti dece i drugih bliskih članova porodice, a njih dvoje su potom donirali mnogo novca u dobrotvorne svrhe, za izgradnju crkava i kulturnih ustanova, te zaveštali svoju imovinu – Marija svoju SPC i Matici srpskoj. U Pašićevoj ulici nalazi se i kuća Trandafilovih, popularno zvana „Kuća kod ikone“, jer je na njenoj fasadi postavljena ikona apostola Petra i Pavla.

Pašićeva kroz istoriju

Kao što smo već rekli, Pašićeva ulica prvobitno poznata kao Velka čaršija ima u svojoj ličnoj karti više imena. Do 1918. bila je poznata kao Vel(i)ka čaršija, Čurčijska ulica, te Gabona utca; nosila je ime Nikole Pašića od 1918. do 1941, da bi se tokom Drugog svetskog rata zvala Jokai Mor utca. Nakon rata zvala se Ulica Svetozara Markovića, a tokom devedesetih podeljena je na dva dela: od Saborne crkve do Grčkoškolske zvala se Pašićeva, a dalje Svetozara Markovića. Početkom ovog veka ponovo se celom dužinom naziva Ulicom Nikole Pašića – ili Pašićevom – kako je i danas poznajemo, po političaru, predsedniku Vlade Kraljevine Srba a potom i Kraljevine SHS.

Pašićeva danas

U Pašićevoj su bila dva čuvena mesta za izlazak osamdesetih i devedesetih godina prošlog veka: klub Atrijum i Vinski podrum „Kod večite slavine“. Atrijum je danas hamam i spa-centar, dok se Vinski podrum i dalje „drži“, i za njega kažu da je jedno od boljih mesta u gradu ako ste ljubitelj vina i špricera.

Ako vas put nanese u optičarsku radnju na broju 15, biće vam zanimljivo da čujete da se tu ranije nalazila kafana „Šaran“, a pre nje kafana „Kod 12 apostola“, oslikana motivima Tajne večere.
U ovoj ulici danas se nalaze hoteli „Veliki“ i „Fontana“ u čijim restoranima možete da probate sjajnu vojvođansku kuhinju; kao i „Fish i zeleniš“, mesto na kom će vam se za toplih dana učiniti da ste negde na moru. Danas ovde nećete naći krznare, ali ćete naći brojne kafiće i restorane, poslastičarnice, pekare i radnje koje će zatrebati jednom modernom Novosađaninu ili Novosađanki dvadeset prvog veka. Ipak, pogledajte pažljivo fasade sledeći put kad se nađete u Pašićevoj, i zamislite – neke od ovih kuća i zgrada bile su tu daleko pre vas, i služile svrsi u jednoj varoši pre nekoliko vekova.

Autorka: Tihana Smiljanić
Fotografije: Muzej Vojvodine, Jelena Ivanović