Štampa je ogledalo duhovnog života i merilo visine obrazovanosti.
Melhior Erdujhelji, pisac prve istorije Novog Sada

Štampa je neka vrsta „intelektualnog kapitala”, moćan faktor prosvećivanja i vođenja naroda. U istoriji Novog Sada štampa je, po svom broju i značaju, odigrala važnu nacionalno-političku, društvenu, kulturno-prosvetnu i književnu misiju.

Pored toga što je predstavaljala izraz duhovnih struja koje su se javljale u novosadskom društvu, kroz štampu možemo posmatrati položaj raznih naroda koji su živeli u ovom gradu i njihova politička i kulturna kretanja.

Prvi listovi i časopisi na srpskom jeziku štampani su u grčkim štamparijama Venecije i Beča. Svoje prve novine Srbi su dobili deset godina pre Mađara, a dva meseca posle Grka. Prvi južnoslovenski književni časopis, Slaveno-serbskij magazin, štampan je u Veneciji, u štampariji Dimitrija Teodosija 1768. godine. Ova godina smatra se početkom srpske štampe. Urednik i izdavač prvog srpskog časopisa bio je književnik i graver Zaharije Orfelin (1726-1785). U godinama koje su usledile, pojavljivali su se novi listovi, često kratkog veka. Prvi srpski listovi pojavili su se na evropskoj političkoj sceni pre nego što je stvorena i zvanično priznata srpska država.

Novi Sad je bio središte povremene štampe, jer kao što je rekao Melhior Erdujhelji, „ovde stanuje najbogatija, najobrazovanija i najnezavisnija inteligencija ugarskih Srba.”

Od 1825. do 918. godine u Novom Sadu je izlazilo 136 listova i časopisa na srpskom jeziku, 20 na mađarskom, 13 na nemačkom, četiri na slovačkom i dva na bugarskom. Ukupno, bilo je 175 listova i časopisa. Novi Sad je bio kulturni i politički centar koji je davao podstrek i direktivu za kulturno-prosvetni, politički i privredni život srpskog naroda u ovim krajevima, pa ne čudi što je štampa ovde bila toliko razvijena.

Tiraž srpskih novena nije bio naročito velik. To se s jedne strane može tumačiti činjenicom da je u svakom većem mestu (Somboru, Kikindi, Bečkereku, Pančevu i Vršcu) izlazio lokalni nedeljni list. Pored toga, novine su bile skupe – pet krajcara ili 10 potura po broju. Stoga su ih kupovali samo imućniji, i one su išle od ruke do ruke na čitanje.

Jedna stvar u vezi sa novosadskom štampom tokom cele XIX veka bila je vrlo specifična: ne samo politički, već i književni rad koncentriše se oko političkih listova, a publicisti daju pravac ne samo javnom mnjenju u političkim i nacionalnim pitanjima, no daju ton i književnosti koja se stavila u službu nacionalnog pitanja. Iz dana u dan štampa je dobijala sve značajniju ulogu. Kao moćnu polugu političke borbe pokušavale su da iskoriste sve političke stranke. Liberalno građanstvo je u tom pogledu išlo ispred konzervativno-klerikalnih krugova i u pokretanju listova, i političkih i humoristično-satiričnih, pokazivalo više inicijative.

Prljava borba Zastave i Branika

Najveći uticaj među Srbima na tlu dvojne monarhije imali su Zastava i Branik. Ova dva lista bila su prva stranačka glasila u srpskoj štampi u Ugarskoj, uređivana po evropskom uzoru. Zastavu je osnovao Svetozar Miletić i preko nje poveo odlučnu borbu za politička i ekonomska prava srpskog naroda. Izlazila je od 21. februara 1866. godine u 1200 primeraka, i imala je hiljadu pretplatnika. Rascep u Miletićevom Narodnoj stranci, koji je doveo do stvaranja dve stranke, Srpske narodne radikalne stranke i Srpske narodne liberalne stranke, doveo je i do pravog skandala u srpskoj štampi. Zastavu su preuzeli radikali pod vođstvom Jaše Tomića početkom 1885, a 17. oktobra iste godine liberali su pokrenuli svoj list, Branik, čiji je izdavač bio Miša Dimitrijević. Njihov animozitet završen je tragično, kada je Jaša Tomić ubio Dimitrijevića, uvređen zbog unošenja ličnih i porodičnih momenata u međustranačko razračunavanje. Branik je potom preuzeo Mihajlo Polit Desančić, koji je na dužnosti upravnika ostao sve do ukidanja lista.

Nikada nije došlo do pomirenja i saradnje Branika i Zastave. Naprotiv, sukobi su se vremenom intenzivirali i poprimili obeležje besomučnih klevetničkih napada na stupcima stranačkih glasila. Bečki list Pressleitung tvrdio je da oba lista imaju pred očima isti cilj, a da je međusobna razlika samo po vodećim ličnostima.

Ipak, Zastava i Branik po mišljenju znalaca nisu imali premca u srpskoj žurnalistici. Svi ostali listovi su ih oponašali. Tako je bilo sve do perioda uoči Prvog svetskog rada. U okvirima Austrougarske monarhije Zastava se poslednji put pojavila 31. januara 1914, da bi posle rata, u novoj državi, bila obnovljena i izlazila do 14. aprila 1929. godine. Obustavljen je i Branik – njegov poslednji broj izašao je 1. avgusta 1914. godine, ali za razliku od Zastave u novoj državi nije obnovljen.

Novinari na stubu srama

U Novom Sadu je izlazilo i nekoliko političkih listova na srpskom jeziku koje je finansirala mađarska vlada. Prvi takav list je Srbski narod, pokrenut 1869. godine. List se održao više od 20 godina, ali je njegov urednik Jota Grujić prošao kroz niz neprijatnosti – Miletić ga je jednom prilikom nazvao „najvećim nesretnikom”. Kada list više nije bio potreban mađarskoj vladi, Grujić je bio prunuđen da ga obustavi, januara 1891. godine. Ozloglašenog Grujića mađarske vlasti su prestale da plaćaju, sugrađani su ga prezreli, a materijalno je sasvim propao. Beda ga je toliko pritisla da je ostao i bez kreveta, pa je spavao na zemlji. Zbog naplate nekog duga vlast nije imala ništa drugo da proda do njegovog odela.

Tešku sudbinu doživeo je i dr Stevan Pavlović, koji je uređivao list Naše doba. Pavlović će se zasititi novinarskog posla zbog materijalnih teškoća, malog broja čitalaca, neprijatnosti koje je doživljavao od svojih sunarodnika – politički protivnici su ga tužili sudu, neki su se i fizički obračunavali sa njim. Sveštenik i akademik Ilarion Ruvarac o njemu je ovako pisao: „… Većeg šeprtljanca, zvekana i magarca nema pod ovim nebom nego što je taj vaš dr Steva Pavlović.”

Ostao je upamćen i list Straža, koji je u Novom Sadu pokrenuo inženjer Stevan Krunoslav Jović jula 1893. godine. List je izlazio dva puta nedeljno, sve do januara 1896. Poslednji list na srpskom jeziku koji je pomagan novcem mađarske vlade jeste Srpstvo, čije su pristalice podrugljivo nazivali „podrepašima”.

Stripovi i satira

Devedesetih godina XIX veka desio se veliki pomak u životu srpske štampe. Sve do tada, dominirali su isključivo politički listovi, finansijski podržavani od strane političkihi grupa, ne vodeći računa o raspoloženju i duhovnim interesima široke publike, i zanemarujući vesti iz običnog života i zanimljivosti zarad polemike sa protivničkim listovima. Ovo se promenilo kada su se na ulicama pojavili kolporteri, koji su novine prodavali na broj. U to vreme počeli su da izlaze novi večernji listovi, sa podliscima koji su obilno popunjavani senzacionalnim romanima, sa ciljem da što više privuku i zadrže pažnju čitalaca. Broj srpskih listova je stalno rastao, tako da je u Novom Sadu 1911. godine izlazilo 14 listova i časopisa: Letopis Matice srpske, Zastava, Branik, Pozorište, Neven, Vrač pogađač, Trgovačke novine, Starmladi, Školski glasnik, Srpstvo, Sloboda, Žena, Ženski Svet, Dobrotvor…

Mesečni časopis Žena služio je za pouku i zabavu. Uređivala ga je Milica Tomić, ćerka Svetozara Miletića i prva Novosađanka koja je glasala, a potom je urednik bio i njen suprug Jaša Tomić.

Nagli procvat humorističkih i zabavnih listova u Evropi, kao što su bili Imaž a Apinal u Francuskoj, te Bilderbogen (Slikovnice) i Fligende bleter (Leteći listovi) u Nemačkoj, podstakao je Jovana Jovanovića Zmaja i Dimitrija Mihajlovića da 1860. godine u Novom Sadu pokrenu šaljivi list Mesečar, a već februara naredne godine Dragutin Keserić izdaje prvi broj šaljivog ilustrovanog lista Komarac. Tokom devetogodišnjeg izlaženja, ova publikacija bila je najpopularnija pod uredništvom Zmaja, kada se objavljuje najveći broj ilustrovanih priloga. Zmaj je u Budimpešti 1864. pokrenuo satirični list Zmaj, potom ga četiri godine kasnije preneo u Novi Sad, a poslednji broj izdat je u Beču 1871. godine. Ilustrovani satirični prilozi iz Zmaja predstavljaju izvanredne primere prvih srpskih stripova.

Zmaj je bio osnivač i humorističnog lista Jazavac, osnovanog 1872, koji je predstavljao narednu pojavu strip-gega. Naredne godine u Novom Sadu se pojavljuje šaljivi list Kamila, u celini pisan rukom. Uređivali su ga J. J. Zmaj i Ilija Ognjanović.

Prvi zabavni dečiji list Radovan pokrenut je 1876, a tri godine kasnije humorističko-satirični časopis Šaljivi astronom. Neumorni Zmaj je 1878. godine pokrenuo novi šaljivi list Starmladi, koji će bez prekida izlaziti punih 12 godina.

Sve do pojave lista Neven ovi početni oblici stripa bili su samo povremeni gosti na stranicama humorističnih listova, i u funkciji satiričnog prikazivanja akutuelnih političkih i društvenim zbivanja. U Nevenu prvi put nailazimo na kontinuirano objavljivanje priča u slikama, gde one preuzimaju isključivo zabavno-didaktičku ulogu. Ovaj list je na početku bio namenjen dečjem uzrastu, ali je vrlo brzo stekao naklonost i odraslih čitalaca, pre svega zbog vrhunskog uređivačkog umeća Zmaja, njegovih stihova, smisla za šalu, postavljanja zagonetki i beskrajne imaginacije koja je opčinjavala čitaoce.

Neven je 1979. obnovio pesnik Miroslav Antić 1979, a ovaj list i danas ohrabruje i inspiriše najmlađe da pokažu svoju kreativnost, kao najstariji list za decu na ćirilici, i jedan od najstarijih listova ove vrste u Evropi.

Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Foto: Vladimir Veličković