Centrom Novog Sada punih 167 godina dominirao je misteriozni spomenik Sveto trojstvo. Spomenik su podigli zidari katolici, po nalogu Rimokatoličke crkve. Ovakvi spomenici su bili svojevrsni totemi i imali su samo jednu funkciju – da brane od kuge.
Kuga je bila jedna od najvećih pošasti u ljudskoj istoriji, okarakterisana kao vreme kada su „živi zavideli mrtvima“. Ovakvi totemi podizani su širom Habzburške monarhije. U Beču je sačuvan jedan spomenik, pod nazivom Stub kuge (Wiener Pestsaule), koji je sličan nekadašnjem novosadskom.
Novosadski spomenik Sveto Trojstvo postavljen je 1781. godine na današnjem Trgu slobode, koji je u to vreme bio pijaca. Nalazio se negde između sadašnjeg spomenika Svetozaru Miletiću i Crkve imena Marijinog (Katedrala). Veliki novosadski istoričar Vasa Stajić nam je ostavio sledeću zabelešku o podizanju ovog spomenika: „Pošto katolička opština namerava pred parohijskom crkvom podići kamenu statuu (statuam lapidearm) koja prikazuje Sv. Trojstvo, rešeno je 25. jula 1781. da se kantar za merenje brašna i druge robe prenese u Futošku ulicu.“
Spomenik je sagrađen od tvrdog krečnjaka i crvenog mermera. Krečnjak je vremenom propadao, pa je 1866. godine obnovljen. Bio je visok čak 20 metara i sastavljen iz četiri dela. Svi delovi bili su kitnjasto ukrašeni mnoštvom statua katoličkih svetaca, mermernim vencima i raznim drugim detaljima. Na samom vrhu nalazilo se stilizovano sunce, krst i još dva kipa. Ispred spomenika se jednom godišnje i to na praznik Tijelovo (60 dana posle katoličkog Uskrsa), održavala procesija. Autor ovog spomenika nam je nepoznat i o njemu nije sačuvano mnogo podataka. Stilski gledano, spomenik je bio klasičan primer zapadnoevropskog klasicizma Luja XVI. Nosio je epitet retkog ukrasnog primerka monumentalne plastične umetnosti.
Novosađani su bili spaseni i kuga nije ušla u Novi Sad. Ipak, pre će biti da za to nije zaslužan totem, već zbog dobro organizovan sanitarni koridor koji je stalno usvršavan. Međutim, građani su bili ubeđeni da ih je totem sa hrišćaniskim simbolima spasio od kuge, a ne tamo neki zakonski propisi. U Habzburškom carstvu pridavala se posebna važnost suzbijanju zaraznih bolesti. Od svih stanovnika tražilo se strogo poštovanje propisanih pravila. naročito kada se kuga javila 1710. godine u pograničnom pojasu Turske, na drugoj strani Save. Dekretom o kugi (Pestpatern) naređeno je potpuno obustavljanje prometa duž granice za vreme trajanja epidemije. Od 1713. za vreme vladavine cara Karla VI, započete su pripreme za donošenje propisa koji će obezbediti trajnu organizaciju zdravstvenog koridora. Tako je 1728. godine ustanovljen stalni sanitetski kordon duž granice i stvoreni su vojni karantini, kontrolni punktovi i kontrolne zdravstvene stanice, a nešto kasnije je formirana i Zdravstvena komisija pod rukovodstvom samog cara. Sve ove mere su spasile Novi Sad od kuge, kako 1726, tako i za vreme čuvene iriške kuge koja je trajala od 1795. do 1796. godine. Zasluge za to pripadaju i novosadskim lekarima dr Jovanu Apostoloviću, dr Vincentu Stefaniju, dr Nestoru Mandiću i dr Jovanu Živkoviću.
Generacije Novosađana su se s poštovanjem ophodile prema spomeniku Svetog Trojstva. Kada je srpska vojska ušla u grad 1918. godine, nije dirala spomenik, već je samo skinut austrougarski grb i stavljen srpski. Taj srpski grb skinuli su Mađari 1941. i postavili mađarski. Komunistička vlast posle Drugog svetskog rata sklonila je spomenik Svetog Trojstva. Zvaničan razlog za uklanjanje ovog spomenika je bio taj da se dobije veći prostor za mitingovanje. Naravno, stvarni razlog zbog kojeg je spomenik sklonjen je njegov religijski karakter. Kada je spomenik Svetog Trojstva sklonjen s trga, gubi mu se svaki trag. Postoje više priča o sudbini ovog spomenika. Prema jednoj, spomenik je premešten na groblje na Telepu, gde ima najviše katoličkog življa u Novom Sadu. Usled neodržavanja, krečnjak se navodno raspao. Prema drugoj, partizani su želeli da u postament ugrade zvezdu petokraku, ali pošto to nisu uspeli, odlučili su da unište spomenik. Prema trećoj verziji, spomenik je 1948. godine demontiran i prenet na Telep u portu Crkve Svete Elizabete. Kada je 1969. građen župni dom ove crkve, delovi srušenog spomenika ugrađeni su u njegove temelje. Međutim, ne postoji nikakva tabla, zabeleška ili bilo koji drugi dokaz da je spomenik Svetog Trojstva završio u temeljima crkve. Tako se misterija spomenika Svetog Trojstva nastavlja sve do danas.
Novi Sad je imao i još jedan, ne tako pohvalan spomenik. Bio je to stub srama. Ovaj način isterivanja pravde začet je u Evropi još u XIII veku. Stub srama bio je podignut na glavnom sokaku (današnja Zmaj Jovina ulica), na uglu sa Lebarskom (današnjom Miletićevom) ulicom, i to 20. februara 1749. godine. On se nalazio na tom mestu do početka 19 veka, kada je uklonjen jer su ga se građani stideli. To potvrđuje pismo koje je grupa građana uputila vlastima 1817, a koje se čuva u Istorijskom arhivu Novog Sada. Stub srama je tako porušen, a materijal je upotrebljen za popravku mlina. Nema podataka o tome koliko je Novosađana bilo kažnjeno na ovom stubu. Bilo bi zanimljivo znati da li je tadašnji novosadski živalj slepo slušao vlast ili je, ipak, bilo osuđenika, poput čuvenog pisca Danijela Defroa, autora romana “Robinzon Kruso”, koji je 1703. u Londonu dospeo na stub srama, a sugrađani ga nisu gađali kamenjem i trulim voćem, nego cvećem. Novi Sad je, pored stuba srama, imao i gubilište za smrtnu kaznu i to na levoj strani Temerinskog puta, na jednoj uzvišici u blizini kapije za ulazak u grad.
Pročitajte i: Kako je nastao Novi Sad: Putevima svile i piva kroz istoriju grada
Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin
Foto: Muzej Vojvodine
