Novosadska groblja pod zaštitom su kao spomenici kulture, i kao svedoci istorije i čuvari uspomena kriju mnoge priče o prošlosti grada.

Kada je stigao na novosadsku železničku stanicu, tog 4. januara 1890. godine, Miša Dimitrijević nije ni slutio kakva mu se sudbina sprema. Na pravoslavni praznik Tucindan, desio se krvavi pir koji je zauvek odneo vlasnika i glavnog urednika lista Branik. Lovački nož hiršfenger, kojim je zamahnuo Jaša Tomić, presekao je Dimitrijevićev zimski kaput, sako, prsluk, košulju, potkošulju i srčanu aortu.

Je li vlak tu? Mi ćemo otputovati, bile su poslednje Dimitrijevićeve reči koji je ubrzo potom preminuo na peronu.

Šest nedelja pre nego što će se Milica Miletić udati za Jašu Tomića, pisala je pismo svom prvom vereniku Branku Petroviću u kom ga poziva da je što pre oženi, ali zapanjujući deo pisma, koji je posle i doveo do tragedije, jeste njeno obećanje da će postati glavni urednik lista Zastava. Veridba je ubrzo bila raskinuta, a Jaša Tomić kao Miličin muž postao je glavni urednik. To pismo bacilo je ljagu na Tomićevu političku i novinarsku karijeru, a Milica i Jaša bili su predmet izrugivanja u novosadskim i zrenjaninskim krugovima. Pre same tragedije, Tomić je objavio tekst Da im zapušimo usta kako bi se javno obračunao sa Dimitrijevićem, te ga je pozvao da pismo objavi u Braniku. Dimitrijević ga nije objavio, ali je u svom poslednjem članku, uz oštar odgovor Tomiću, pozvao čitaoce da dođu u redakciju i pročitaju ga. Ljut i pogođen, Jaša poziva Mišu na dvoboj, ali on ga odbija. Tog 4. januara, kada je Jaša Tomić izašao iz redakcije, spazio je Dimitrijevića koji je sa suprugom krenuo fijakerom, uzeo je svoj hiršfenger i krenuo za njima.

Miša Dimitrijević sahranjen je za Božić na Almaškom groblju, jednom od najlepših i istorijski gledano najzanimljivijih groblja. Nalazi se na Trgu mira i predstavlja večnu kuću brojnih znamenitih, kulturnih i naučnih radnika, lekara, profesora, inženjera, umetnika, kao i uglednih građana iz trgovačkog staleža. Na Almaškom groblju sahranjivalo se od 1860. do 1974. godine, kada je groblje zatvoreno. Deset godina od zatvaranja proglašeno je spomenikom kulture. Spomenik Miši Dimitrijeviću ima umetničku i arhitektonsku vrednost, a pored tog spomenika na Almaškom groblju nalaze se spomenici velikog srpskog slikara Pavla Simića, publiciste i političara dr Teodora Mandića, grobnica poznatog kompozitora Isidora Bajića, dok je u kripti kapele Sv. Petra i Pavla sahranjen njen ktitor – episkop Platon Atanacković.

Urednik Zastave preko tri decenije

Nakon nemilog događaja Jaša Tomić osuđen je na doživotnu robiju, ali mu je kasnije smanjena kazna na šest godina. Smatrajući da je Jaša samo branio čast svoje žene, Novosađanke su sakupile tri hiljade potpisa za njegovo oslobođenje. Tu deputaciju predvodila gospođa Amalija Stratimirović. Kako Lazar Rakić navodi u svojoj knjizi Jaša Tomić (1856 – 1922), Jakov Jaša Tomić bio je darovit novinar i publicista. U to vreme u srpskom narodu bilo je pismenijih novinara od njega, ali on se istakao kao ubojit. Protivnici su mu priznavali da je demagogijom vršio veliki uticaj na stanovništvo. Balkanski ratovi bili su izuzetno značajni događaji u Tomićevoj biografiji. Svojim izveštajima sa fronta izazvao je ogromno uzbuđenje i oduševljenje srpskog stanovništva u Ugarskoj, a za Srbiju vezivao nadu u rešavanju nacionalnog pitanja. Na početku Prvog svetskog rata bio je uhapšen i mučen, što je pogoršalo njegovo već loše zdravstveno stanje. Tokom rada u Skupštini u Novom Sadu, 1918. godine zalagao se za direktno ujedinjenje Vojvodine sa Kraljevinom Srbijom, što je bilo suprotno idejama pojedinih političara da ujedinjenje Vojvodine u Kraljevinu SHS ide preko Zagreba i države Slovenaca, Hrvata i Srba.

Jaša Tomić umro je 22. oktobra 1922. godine i sahranjen je na Uspenskom groblju, koje se nalazi u ulici Novosadskog sajma. Pored spomenika Jaši Tomiću, na groblju se nalaze mnogobrojni arhitektonski zanimljivi i monumentalni nadgrobni spomenici, kao i nekoliko grobnica znamenitih ličnosti koje su bile značajne za političku, društvenu i kulturnu prošlost Novog Sada. Tu su i spomenici preminulih pripadnika ruske Bele emigracije koji su se doselili u Novi Sad nakon Oktobarske revolucije 1917. godine, na kojima su natpisi najčešće na ruskom jeziku. Posebno su interesantni epitafi, kao i lične sudbine preminulih. Poput ostalih istorijskih groblja i Uspensko je bilo aktivno do 1974. godine kada je stavljeno van funkcije, do 1991. kada je ponovo otvoreno za sahranjivanje, ali pod posebnim uslovima.

Lepši je pogreb kad ideali sahranjuju svog čoveka nego kad čovek sahranjuje svoje ideale

Kada je Miša Dimitrijević odbio dvoboj, Jaša Tomić je kupio dva noža, ali ih baca na nagovor Jovana Jovanovića Zmaja. Čika Jova je bio rado viđen gost u porodici Miletić i kum Miličinog oca Svetozara Miletića. Povezivale su ih nesrećne životne okolnosti – gubitak dece. Zmaju je umrlo petoro dece, pa čak i usvojena ćerka, a Miletić je izgubio četvoro svoje. Zmaj je bio najodaniji Miletićev prijatelj, pratio ga je u svemu i nikada ga nije napustio.

Može se reći da su, pored mnogobrojnih dela, Zmajev život obeležile zbirke pesama Đulići i Đulići uveoci, prva o srećnom životu, a druga o bolu za najmilijima. Smrt sinova Mirka, Save i Juga, ćerki Tijane i Smilje promenile su pesnikov živoz zauvek. Supruga Ruža nije mogla da izdrži toliki bol, te je i ona ubrzo preminula. Rodonačelnik dečije poezije, član Srpske kraljevske akademije, član Upravnog odbora Srpske radikalne stranke, počasni doktor peštanskog univerziteta, urednik Nevena i Zmaja, Jovan Jovanović Zmaj obeležio je vreme u kom je živeo. Godine 1904, 12. juna, napunio je 70 godina i nakon dva dana preminuo. Po njegovoj želji, imao je skromnu sahranu, običan drveni kovčeg i natpis Čika Zmajova. Sahranjen je u Sremskoj Kamenici, na Kameničkom groblju koje obuhvata pravoslavno i katoličko. Kameničani su verovatno ranije imali groblja u starom selu u Maloj Kamenici, u selu iz vremena turske vladavine. Na osnovu sačuvanih spomenika smatra se da je sadašnje groblje nastalo u 18. veku. Pored Zmaja, na ovom groblju sahranjen je i slikar Novak Radonić.

Groblja su dokaz života, ne pustoši – devet zaštićenih u Novom Sadu

Pored Almaškog i Uspenskog groblja, spomenicima kulture proglašena su i Avijatičarsko, Jevrejsko, Rusinsko, Nazarensko, Reformatorsko i evangelističko, Nemačko i Rimokatoličko groblje.

Vojno ili avijatičarsko groblje formirano je 1923. godine kada je u Novom Sadu osnovana fabrika aviona Ikarus. Sahranjivanja na ovom groblju su prestala i parcela je ustupljena Katoličkom groblju. Sačuvano je malo spomenika, a među njima su spomenici vazduhoplovcima Prvog vazduhoplovnog puka koji su vršeći vojničku dužnost izgubili živote – Srećko Šetnik, Vjekoslav Nikoljačić, Ludvig Demaroš i Ive, čije je prezime nepoznato.

Jevrejsko groblje se nalazi u ulici Doža Đerđa. Nastalo je početkom 19. veka, a ugašeno je 1974. godine, da bi nakon deset godina ponovo bilo otvoreno za sahranjivanje. Pre ovog groblja, u Novom Sadu su postojala dva jevrejska groblja. Prvo groblje se nalazilo na uglu Bulevara Mihajla Pupina i ulice Kralja Aleksandra i ono je nastalo 1717, a ugašeno je 1749. godine. Posle toga, Jevreji su sahranjivani na groblju u ulici Alekse Šantića, a od prošlog veka u ulici Doža Đerđa. Na groblju ima porodičnih spomenika posebne umetničke i arhitektonske vrednosti. Tu se nalazi i veoma vredan spomenik žrtvama fašističkog terora. Jevrejsko groblje je pod zaštitom Opštinskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Na Bulevaru kralja Petra I nalazi se Rusinsko ili Grkokatoličko groblje i ima 650 grobnih mesta. Formirano je 1860. godine, a stavljeno van upotrebe 1974. godine, kao i Jevrejsko. Na ovom groblju su sahranjeni učitelj i istaknuti rusinski prosvetitelj Osif Fa (1882 – 1971) i poznati sveštenik i književnik Jovan Hranilović (1855 – 1924).

Nazarensko groblje se nalazi na Kisačkom putu. Sudeći po malom broju sačuvanih spomenika, groblje je nastalo u 19. veku, a ugašeno je 1974. godine. Zaštićeno je kao i sva stara groblja 1984. godine, od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Tada je donesena odluka da se na ovom groblju ne obavljaju sahrane, ali da se mogu polagati urne.

Reformatorsko (Kalvinističko) i Evangelističko groblje nalazi se u okviru Katoličkog groblja, od Rimokatoličkog je razdvojeno slavolukom i poseduje pet hiljada grobnih mesta. Nastalo je 1860, a ugašeno 1974. godine. Posle deset godina je stavljeno pod zaštitu Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Na ovom groblju počivaju sveštenik, publicista i istoričar Novog Sada Gabrijel Belohorski, advokat i političar dr Mikloš Krno, učitelj Andrej Laco, pisac i pedagog Janoš Nemešanji, lekar, osnivač Pasterovog zavoda i svetski poznat radiolog dr Adolf Hempt, kao i honvedski pukovnik, čija porodica je najstarija nemačka porodica u Novom Sadu, Friđeša Šnajder. Spomenik ima grb i kamenu kuglu na vrhu.

Na kompleksu Katoličkog groblja u Novom Sadu, koje se nalazi na potezu Futoške ulice i Ulice Vojvode Knićanina, nalazi se i Nemačko groblje. Na ovom groblju nalazi se zajednička grobnica u kojoj počivaju posmrtni ostaci 33 nemačka vojnika. Prema Programu revitalizacije svih starih groblja o kojima brine JKP Lisje, 2007. godine realizovani su radovi na uređenju ovog groblja pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Rimokatoličko groblje je nastalo 1860. godine. Nalazi se u Futoškoj ulici, prekoputa Jodne banje. Na kompleksu katoličkog groblja nisu obavljane sahrane od 1974. godine. Od 1991. godine i ovo groblje ponovo je otvoreno za sahranjivanje. Kapela na Rimokatoličkom groblju je podignuta 1875. godine, kao zadužbina Elizabete i Leopolda Gukera, što je zabeleženo na medaljonu iznad ulaznog portala. Na ovom groblju počiva veliki broj znamenitih ličnosti rimokatoličke, evangelističke i reformatorske veroispovesti, značajnih za istoriju Novog Sada, kao što su veliki župan Feliks Parčetić, ugarski oficir i plemić Mikloš Estergomi, lekar i plemić dr Vilmoš Vilt, jedan od osnivača i prvi upravnik Jodne banje u Novom Sadu. Tu se nalazi i grobnica porodice Grosinger, poznatih novosadskih apotekara. Uz ove monumentalne spomenike, zaštićen je i veliki broj grobnih mesta istaknutih ličnosti iz različitih sfera kulture, umetnosti, obrazovanja i sporta.

Groblje j’ zemlja kom se hodi;
Groblje j’ voda kom se brodi;
Groblje — vrti i gradine;
Groblje — brda i doline,
Svaka stopa: Grob do groba.
Groblje j’ spomen doba sviju,
Groblje — knjige što se štiju,
Povesnica svih zemalja,
Starostavnik cara, kralja.
I čitulja viših slika
Izbranika, mučenika,
Od početka pamtiveka,
Sve j’ to groblje —
Al’ je i kolevka.
(Stihovi pesme Svetli grobovi Jovana Jovanovića Zmaja)

I upravo nas Zmaj ovakvim poređenjem podseća da su život i smrt neodvojivi, jer ne bi nas bilo da nije naših predaka.

Grobovi predstavljaju večnost i istrajnost naroda i uspomenu na dobre i hrabre ljude koji ne smeju da padnu u zaborav. Grobovi pišu istoriju. Povezuju tradiciju i kolektivni duh, povezuju prošlost, sadašnjost i budućnost. To nisu mesta tame.

Autor: Gala Gajin
Foto: Uroš Dožić