U centru Novog Sada, prekoputa današnje zgrade pošte i pored podzemog prolaza, nekada se nalazila Jermenska crkva, simbol naroda koji se, bežeći od progona, tiho uselio u novosadske ulice u XVIII veku i isto tako tiho i neprimetno nestao iz ovog grada.

Jermeni se prvi put pominju među Srbima u XII veku, kao graditelji pravoslavnih hramova, uglavnom u Beogradu. Početkom XVIII veka mnogo njih je prešlo u katoličku veru i uzelo austrijsko državljanstvo. Pre nego što će Beograd pasti u turske ruke, zajedno sa ostalim beogradskim izbeglicama (Srbima, Nemcima, Cincarima, Grcima) 1739. godine, ukrcali su se na lađe i tako stigli u Petrovaradin i Petrovaradinski šanac – današnji Novi Sad.

Jermeni su se vrlo lako uklopili u ovu sredinu – poštovali su državne zakone i način života pripadnika drugih naroda. Čuvali su sećanje na svoje porodično, nacionalno i versko poreklo, pa čak i način oblačenja. U novosadskoj čaršiji prepoznavali su se po odelima tamnijih boja, kapama kao što su kalpaci i fesovi, tamnim ogrtačima sa razrezanim rukavima, širokim pantalonama, dugačkim anterijama i crnoj ili drvenoj obući. Uglavnom su se bavili trgovačko-zanatskom delatnošću – otvarali su kafane, pekare, kupovali zemlju, bavili se juvelirstvom, a neki su postali i gradski senatori, blagajnici, policijski i poštanski službenici.

Neke jermenske porodice u Novom Sadu prilagodile su svoja prezimena srpskom, nemačkom i mađarskom jeziku. Lako su se odlučivali na sklapanje braka sa pripadnicima drugih nacija i vera, a neretko su i preuzimali nova prezimena, smatrajući da će im biti korisna u trgovačkim poslovima i kontaktima sa strancima. U Novom Sadu nisu imali svoju školu, tako da su jermenska deca pohađala nastavu na nemačkom jeziku, što je samo potpomoglo njihovu asimilaciju.

Krajem XVIII veka broj Jermena u Novom Sadu dostigao je svoj vrhunac, da bi se u narednom periodu počeo lagano smanjivati. Prema podacima koje je ostavio istoričar Melhior Erdujhelji, u Novom Sadu je početkom XIX veka bilo evidentirano oko 70 Jermena, dok se 1849. godine njihov broj smanjio na 30. Uzrok ovog velikog pada je bilo bombardovanje Novog Sada sa Tvrđave, 12. juna 1849. godine. U tom bombardovanju bila je uništena Jermenska crkva, a većina njenih vernika se preselila u Budim, Beč i Transilvaniju. Poslednji dokumenti u kojima se pominje jermenska nacionalnost u Novom Sadu, datiraju iz vremena Drugog svetskog rata, tako da je 1944. godine u gradu popisan samo jedan pripadnik ove zajednice.

 

Prvi i verovatno najznačajniji sveštenik Jermenske crkve u Novom Sadu bio je Jakov Erzerumci, koji je organizovao evakuaciju Jermena iz Beograda i organizovao izgradnju njihovog prvog hrama 1743. godine. Pored njega, istakli su se i sveštenici Josif Vartan Ovsepjan Vaneci, naučnik i astronom, te Gabriel Menvišjan, koji je znao deset svetskih jezika i koji je uobličio etimološki jermenski rečnik preveden na sedam jezika.

 

Gradnja Crkve Svetog Grgura Prosvetitelja započeta je u maju, a završena u novembru 1746. godine i to skromnim sredstvima. Najveći priložnik bio je jedan od prvih Jermena koji je dobio novosadsko građanstvo – Jovan Čenazi (Ovanes Džanazizjan), koji je zauzvrat dobio istaknuto grobno mesto unutar hrama. Njegova nadgrobna ploča preživela je bombardovanja hrama, pa je nakon četvrt veka ugrađena u pod obnovljene crkve, gde se nalazila do konačnog rušenja 1963. godine kada je polomljena i nije poznato gde su odneti njeni delovi.

Za obnovu crkve nakon bombardovanja najzaslužnija je bila novosadska dobrotvorka Marija Trandafil. Ova obrazovana i sposobna žena uvećala je porodični kapital i, nakon smrti dva deteta i muža Jovana, veliki deo bogatstva je pretvorila u različita zaveštanja. Posebnu velikodušnost je pokazala prema potrebama novosadskih pravoslavnih hramova, pre svega Nikolajevske crkve, gde su sahranjena njena deca i muž. Bogati pokloni koje je Marija Trandafil ostavila Nikolajevskoj crkvi zasmetali su novosadskoj crkvenoj opštini, koja joj je zabranila da posećuje Nikolajevski hram. Smatra se da je upravo taj sukob bio povod za njenu odluku da finansira obnovu porušene Jermenske crkve.

Novi verski objekat počeo je da se gradi 1872. godine po projektu Đerđa Molnara, najznačajnijeg novosadskog neimara u drugoj polovini XIX veka. Molnar je u velikoj meri zaslužan za današnji izgled centra Novog Sada. Glavni nosilac unutrašnje dekoracije bio je svod Jermenske crkve. Dve najpoznatije oltarske slike (Sv. Grigorije Prosvetitelj i Bogorodica sa Hristom), koje se danas čuvaju u Muzeju grada Novog Sada, naslikao je malo poznati bečki slikar Hugo Jekel.

Jermensko groblje nalazilo se oko Jermenske crkve. Danas je jedini vidljivi ostatak nekadašnjeg jermenskog groblja i uopšte postojanja Jermena u Novom Sadu, neobična grobnica-kosturnica porodice Tomanović-Čenazi, nastala u poslednjoj deceniji XVIII veka. U ovoj grobnici počivaju baronica Tomanović, njene dve kćerke i zet Jermenin, Simeon Melik Čenazi. Najslikovitiji elementi grobnice su stilizovane lobanje od belog mermera. Od osam lobanja, ostalo je pet. Tri su ukradene poslednjih godina XX veka i do danas nisu nadomeštene. Na središnjem delu gornje ploče nalaze se četiri srca od belog mermera i na svakom je uklesan natpis UNCERTRNLICH (nerazdvojivo). Ova grobnica proglašena je spomenikom kulture 1997. godine. Nadgrobni spomenici sa nekadašnjeg jermenskog groblja su uklonjeni prilikom izgradnje Bulevara maršala Tita (današnji Bulevar Mihajla Pupina) i rušenja Jermenske crkve (1962-1963). Delovi mermernih ploča sa grobnih mesta upotrebljeni su za izradu šetališnih staza u Dunavskom parku i na Petrovaradinskoj tvrđavi.

U neposrednoj blizini grobnice porodice Tomanović-Čenazi 1992. godine postavljen je monumentalni hačkar, poklon Društva srpsko-jermenskog prijateljstva Novom Sadu. Na taj način pokazana je zahvalnost Novom Sadu za pružanje utočišta jermenskim izbeglicama 1939. godine i odata počast poginulim jugoslovenskim pilotima. Dva hačkara su stigla u Jugoslaviju, s tim što je drugi postavljen u Zemunu. Novosadski hačkar izrađen je od dva odvojena monolitna komada crvenog vulkanskog kamena, a izradili su ga jermenski umetnici Arana Mkrtčjan, Pajlk Makarjan i Ajk Sogomonjan. Na monolitu koji je okrenut ka Tvrđavi prikazana je scena Hristovog raspeća. Na drugom monolitu uklesana su imena poginulih pilota i natpis na jermenskom jeziku kojim se podseća na naseljavanje Jermena u Novom Sadu u XVIII veku. Ovaj umetnički objekat, jedinstven na području Vojvodine, uvršten je među zaštićene spomenike kulture 1997. godine.

Tokom više od dva veka postojanja, Crkva Sv, Grgura Prosvetitelja je delila sudbinu njenih vernika, iščezlih novosadskih Jermena. Danas je veliki broj onih koji smatraju da je rušenje ove crkve bio bespotreban i nepovratan urbanistički promašaj, kojim je izbrisan deo novosadske kulturne prošlosti.