Ovo područje je bilo nastanjeno od 6. milenijuma stare ere, u doba neolitske revolucije, što Novi Sad, odnosno ovo područje, prema rečima litvanske arheološkinje Marije Gimbutas, čini delom takozvane Stare Evrope. Od starčevačke kulture, preko rimskog doba, zatim perioda velikih carstava – Vizantije, Ugarske, Habzburške imperije i Otomanskog cartsva, život se u okvirima današnjeg Novog Sada i okoline odvija preko 7000 godina. Nakon što je Doček u okviru Evropske prestonice kulture obeležio 7530. godinu u kojoj se nalazimo prema starom srpskom kalendaru, dolazimo do 1. februara, praznika grada koji nam je bio povod da se osvrnemo na ovaj važan dan. Toga dana biće otvorene dve velike izložbe, jedna u Muzeju Grada Novog Sada – Akcenti Novi Sad, a druga u Muzeju Vojvodine – Od rimske panonije do današnje Vojvodine, koje će nam predstaviti zanimljivu i manje poznatu daleku prošlost Novog Sada, a do tada donosimo i kratak podsetnik o Danu Grada.
Status slobodnog grada kao temelj za dalji razvoj Novog Sada
Ovaj važan trenutak za razvoj grada Novog Sada desio se 1748. godine, kada su njegovi građani izdejstvovali dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada. Tako je udaren temelj budućem ekonomskom, političkom, nacionalnom i kulturnom razvoju. S druge strane, elibertacija Novog Sada predstavlja markantan političko-istorijski fenomen za istoriju Srba, zato što pokazuje političku zrelost srpskog naroda, da napuštanjem tradicionalnih vojničkih stega stvori potentan trgovačko-zanatski sloj, koji je pronašao svoj interes da kroz dogovor sa sugrađanima, pre svega nemačkog porekla, izdejstvuje zavidan nivo ličnih, ekonomskih i nacionalnih prava i sloboda. Bogato građansko okruženje lišeno feudalnih stega, bilo je pogodno tle za rađanje srpskih institucija i političke misli uklopljene u savremeni evropski trenutak. Da bi smo razumeli ovaj proces neophodno je da se vratimo na sam početak urbanog života u ovom gradu, koji je nasatao baš tu na dvostrukoj okuci Velike reke, gde je u najkritičnijim najezdama besnog Dunava čak i dno jednog čamca bilo najsuvlje mesto za čuvanje gradskog „štatuta”. Ispostavilo se, i munjevitom ekspanzijom dokazalo, da se bolje mesto nije moglo odabrati.
Priča o mostobranu
Arheološka iskopavanja i istorijska ispitivanja dala su mnogo dokaza da su na teritoriji današnjeg Novog Sada postojale naseobine još od antičkog vremena. Međutim, razvoj Novog Sada, sa sigurnošću i kontinuirano, može se pratiti tek od 1694. godine, čime on spada u mlađe evropske gradove. Iz te godine potiče pisani izveštaj austrijskog generala Engelshofena o dovršetku mostobrana sa bačke strane. Te godine na pustom, barovitom dunavskom rukavcu izgrađen je mostobran, nasuprot Petrovaradinskoj tvrđavi, objektu strateški od prvorazredne važnosti. Mostobran je bio vojno utvrđenje sa više objekata. Služio je za zaštitu Petrovaradinske tvrđave u slučaju vojnog napada. Stanovništvo ovog novog naselja (Racke varoši, Srpskog grada, Petrovaradinskog Šanca… kako je sve nazivan do 1748. god.) bilo je, u najvećoj meri, srpsko-pravoslavno. Prvi žitelji bili su upravo graditelji mostobrana.
Racka varoš
Državni poreznici su ovde 1698. godine našli malo stalnih stanovnika. U svom latinskom izveštaju, koji su podneli vlastima, zatečeno naselje su nazvali „suburbium Petrovaradiniense” ili „Rascianica civitas trans Danubium situate”, što znači predgrađe Petrovaradina ili Racka varoš prekodunavska. Nešto kasnije jedan deo naselja prelazi pod vojnu upravu i postaje Petrovaradinski Šanac (die petervardeiner Schanz). Sedište Bačko-segedinske eparhije je preseljeno iz Segedina u Petrovaradinski Šanac, 1708. godine. Premeštanje episkopata imaće veoma važan značaj za dalji razvoj naselja i ubrzati njegovo prerastanje u grad. Jer, zahvaljujući preduzimljivim episkopima i sveštenstvu, za kratko vreme će biti podignuto nekoliko hramova, proradiće prve škole, bolnice, kao i druge javne ustanove.
Kako se gradio Novi Sad i ko su prvi doseljenici?
Do konsolidovanja ovog naselja dolazi 20-ih i 30-ih godina 18. veka. U to vreme, počinje se graditi. Prva kuća na sprat beleži se već 1720. godine. To je kuća kod Belog lava, na uglu pijace i Dunavskog sokaka, koja postoji i danas. Posle pada Beograda pod Turke 1739. god. u Šanac se slio još jedan kolonizacioni talas. Činili su ga srpski, nemački i grčki trgovci. Smatra se da su upravo oni, navikli na građanski život, podstakli buduću borbu stanovnika Šanca za samostalan razvoj ovog mesta. Vasa Stajić je stanovništvo ove varoši podelio na četiri sloja. Prvi sloj su najraniji doseljenici. Drugi sloj su Bosanci i Hercegovci. Treći sloj, koji je, po Vasi Stajiću, možda i od najvećeg značaja za razvoj Novog Sada, su izbeglice iz Beograda, tj. stanovništvo srpske savske i nemačke dunavske varoši u Beogradu, koji nisu smeli, ni hteli sačekati povratak turske vojske. Četvrti sloj čine doseljenici posle 1748. god, sa svih strana.
Geografski položaj kao adut za razvoj grada
Uzroke ove veličanstvene ekspanzije hroničari su objasnili položajem Novog Sada, smeštenog na granici dve sasvim različite privrene oblasti; bačke ravnice, zemljoradničke i težačke, ratarske i povrtarske, s jedne strane, i Fruške gore, vinogradarske i stočarske, s druge. Dunav je istovremeno u ovom delu toka najuži, svega dvestotinak metara, pa je i prelaz preko njega najpogodniji. Reklo bi se da je neko odabrao zavetrinu između dva, u ono vreme, jaka i značajna mesta ovog dela Vojvodine: Futoga, jakog trgovačkog središta, sa nadaleko poznatim i hvaljenim vašarima kroz čitav XVIII, pa i XIX vek i Sremskih Karlovaca, crkvenog, administrativnog i kulturnog centra Srba u Ugarskoj. Za nepunih pola veka to novo naselje će stići i prestići i Karlovce i Futog, razviti se u slobodni kraljevski grad, koji će već do „madžarske bune”, a uoči bombardovanja 1849. god. imati preko 20.000 stanovnika. Dve trećine od tog broja činili su Srbi.
Koliko je koštala sloboda?
Nosioci pokreta za osamostaljivanje Šanca, tj. dobijanje statusa slobodnog kraljevskog grada (elibertaciju), bili su doseljenici trgovci koji su trpeli ekonomsku štetu. Tako su građani Šanca preduzeli prve korake da od carice Marije Terezije dobiju najviši mogući status za svoje mesto. Da bi elibertaciju konačno izdejstvovali, kaže akademik Boško Petrović u svojoj monografiji Novi Sad, žitelji Šanca su „prethodno sa nesrpskim delom svojih sugrađana uglavili 1747. godine vrlo jasan sporazum, koji je za sto godina posle toga bio baza zajedničkog života u gradu”. Sporazumeli su se da će u magistratu oslobođenog grada imati jednak broj predstavnika kao i oni, jednaka prava u biranju senatora i činovništva i u uživanju svoje vere. To je, za ono vreme, doista široko obezbeđenje nacionalne samostalnosti. Deputacija šanačkih građana – dva Nemca i nekoliko Srba – Racković, Vujić, Bogdanović, Rašković, Hajl i Anderle – krenula je u Beč da traže zajam od 60.000 forinti za plaćanje elibertacione diplome. Suma u srebru popela se na kraju na 95.000, zbog plaćanja raznih taksi i podmićivanje bečke birokratije.
Od Šanca do Neoplante
Carica Marija Terezija je 1. februara 1748. godine izdala povelju kojom je Petrovaradinski Šanac uvršten u red slobodnih kraljevskih gradova. Odredila je da mu ime bude „Neo-Plantea“ (Neoplanta), mađarski „Uj-Videgh“ (Ujvidek), nemački „Neu-Satz” (Nojzac), što su Srbi preveli kao Novi Sad. Grad je dobio pravo na vlastite organe uprave i sud, kao i svoju nezavisnu vlast u liku gradonačelnika i Magistrata sastavljenog od 12 senatora.
Značenje grba
Diploma od 1748. godine daje pravo varoši da se služi grbom. Taj grb ovako opisuje kraljičino privilegijalno pismo: „Na polju plava štita stoje 3 kule srebrne boje, od koju svaku sredom i odgore opasuje nadstrešnica; kule stoje pojedince svaka za sebe, sazidane od neotesana kamena, nadstrešnica gornjeg im dela je zupčasta, kapije su im zatvorene, prozori otvoreni i udešeni za pucanje. U redu stoje jedan pored druge kraj valovita Dunava, koji zeleno polje preseca; srednja je nešto viša i šira, nad njom se leprša Nojev golub. Rubom štita ide ovaj natpis: Pečat slobodne kraljevske varoši Novog Sada”.
Ovaj grb kao i svaki drugi grb je simboličan i ima istorijski značaj. Naime, tri kule u varoškom grbu odnose se na provincijalisanje graničarskog šanca. Valoviti Dunav koji preseca zeleno polje i Nojev golub, koji leprša, odnose se na pustoš ili poplavu koju su izazvali turski ratovi, koji su izbrisali stanovnike ovog kraja, između Dunava i Tise. Nojev golub sa maslinovom grančicom u kljunu iznad tri kule Novog Sada, jeste simbol turske poplave i mira koji je potom nastupio, kao i nade u lepšu budućnost. Zatvorene kapije, a otvoreni prozori i za pucanje udešeni, ističu važnost ove varoši kao braniča petrovaradinske tvrđave.
Istorijska prekretnica
Od te 1748. godine i u narednih sto godina Novi Sad je doživeo brz, veliki i buran ekonomski, graditeljski i kulturni razvoj. U njemu se otvaraju škole, bolnice, štamparije, manufakture… Od svog početka, Novi Sad je grad mnogih narodnosti i grad više veroispovesti, ali Srbi su bili predvodnici u svim sferama života u gradu. Početkom XIX veka Novi Sad je bio najveći srpski grad. Sa razvojem političke svesti i delatnosti, dolazi do snažnog razvoja prosvetne, kulturne i dobrotvorne delatnosti, čime se Novi Sad potvrđuje kao najznamenitija srpska varoš.
Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka
Foto: Jelena Ivanović, Vladimir Veličković
