Jedna od najstarijih četvrti Novog Sada, Podbara, deo je Almaškog kraja u koji posetioci neretko s namerom „zalutaju“ kako bi osetili duh nekadašnjeg starog grada. Prelepe ulice ovog novosadskog kvarta, ušuškanog između Salajke i Starog grada, kao i autentična, netaknuta gradnja, svedoče o dugoj istoriji gradskog jezgra i podsećaju na neka davna vremena. Upoznajmo Podbaru!

Podbara je omeđena sledećim ulicama: Miloša Bajića, Trg Republike, Daničićeva, Zlatne grede, Nikole Pašića, Matice srpske, Sterijina i Hadžić Svetića na jugu, Temerinskom ulicom na zapadu, kanalom Dunav-Tisa-Dunav na severu i Dunavom na istoku. Često se poistovećuje sa celim Almaškim krajem, a zapravo je samo deo u okviru ove gradske četvrti. Razlike između njih su jasne. Istorijski posmatrano, Almaški kraj je nastao gotovo odjednom, preseljenjem stanovnika sela Almaš na periferiju Petrovaradinskog šanca, 1718. god. Podbara je nastala postupno, posle elibertacije, naseljavanjem i širenjem na prazan prostor iza Almaške crkve. U Almaškom kraju ulice su kratke, krive i uske. Na Podbari, one su široke, duge, prave i seku se pod pravim uglom. Podbara ima drugačiji duh i energiju mesta.

U periodu posle elibertacije, kada je Petrovaradinski šanac kupio status slobodnog kraljevskog grada, 1. februara 1748. godine, počele su se naseljavati tadašnje periferije Novog Sada. Bile su poznate pod nazivima Podbara, Salajka i Rotkvarijski kraj. Podbara podrazumeva kraj izgrađen od obale starog Dunava do Temerinske ulice, kao i deo od Almaške crkve do kanala. Po popisu stanovništva iz davne 1753. godine, vidi se da su mnogi Podbarci imali kuće u Čenejskim sokacima i na zemljištu Helene Bogner. Pod Čenejskim sokacima podrazumevaju se današnje ulice: Gundulićeva, Jug Bogdanova i Patrijarha Čarnojevića. Za zemljište Helene Bogner ne zna se pouzdano koje su to ulice danas, ali se zna da to pripadalo Podbari.

Podela stanovništva

Nekada su se Novosađani delili u zavisnosti od kraja u kom su živeli. Prema tome, oni koji su živeli od tadašnjeg Dunavskog mosta prema Sabornoj crkvi i dalje prema Temerinskom putu, bili su u centru grada i smatrali su sebe za gospodu. Almašani i drugi stanovnici Podbare bili su paori i niža klasa. U nameri da svoju vrednost dokažu toj novosadskoj gospodi, koja je već bila sagradila Sabornu, Nikolajevsku, Uspensku i Jovanovsku crkvu, upravo ti paori i niža klasa su sagradili najveću pravoslavnu crkvu u Novom Sadu. Nova Almaška crkva sagrađena je oko stare, u kojoj se i dalje bogoslužilo. Potom je stara srušena i izneta je cigla po cigla. Crkva je izgrađena i osveštana 1797. godine, a gradnja je potpuno završena 1808. godine.

Kako su u starom Novom Sadu ulice dobijale imena?

Do Podbare i Almaškog kraja najlakše se stizalo ulicom Zlatne grede, pa preko ulice Zemljane ćuprije u Save Vukovića (sokak Crnog petla), iz koje se moglo ući u ulicu Bele njive (ulica je dobila naziv po velikim zasadima tada česte sorte belog kukuruza) i izbiti na Temerinsku ulicu (Carski drum) u kojoj su poslednje kuće s desne strane bile u današnjoj ulici Patrijarha Čarnojevića (Srpski sokak). Sve do polovine XVIII veka, u ovom kraju se nalazio veliki dunavski rukavac (na mestu današnjeg Trifkovićevog trga, Nikolajevske, Skerlićeve, ul. Matice srpske, a dopirao je sve do Uspenske crkve, do mesta gde je danas zgrada SNP-a).

Na ovom rukavcu nalazila su se dva prelaza ili ćuprije, kojima su ljudi prelazili i prenosili robu sa jedne na drugu obalu. Jedan takav prelaz nalazio se u ulici Zemljane ćuprije, a drugi u Pašićevoj ulici. Prelaz u Zemljane ćuprije bio je nasut snopovima kukuruzovine i zasut zemljom. Tako je, u stvari, ova ulica i dobila ime. Inače, u starom Novom Sadu nazivi ulica nisu bili po imenima značajnih ljudi, već po zanimanjima, životinjama, biljkama, kafanama i putnim pravcima. Kuće su imale kućni broj, koji je imao veći značaj od same adrese i po kome su se vodila poreska zaduženja.

Riblja pijaca

Na Podbari se nalazi najstarija od svih gradskih pijaca – Riblja pijaca. Pijaca se u početku prostirala od Trga slobode duž Zmaj Jovine. Kao što joj i ime kaže, u XIX veku služila je za snabdevanje građana svežom ribom. Kasnije, kako je promet rastao, poprimila je karakteristike klasične pijace mešovite robe, poljoprivrednih proizvoda i mesa. Tada se premešta na sadašnju lokaciju i do danas važi za jednu od najposećenijih i najurbanijih gradskih pijaca.

Bara četiri krajcara

Tokom XIX veka, a naročito posle revolucionarnih dešavanja 1848. i 1849. godine, Podbara se obnavlja i izgrađuje. U tom periodu ceo Novi Sad doživljava svojevrsni napredak u gotovo svim sferama života. Odlukom austrijskog dvora, pored Novog Sada prokopan je kanal 1875. godine. Tada je isušena Bara četiri krajcara, koju su zatekli još stari Almašani kada su naseljavali ovaj kraj.

Ova bara nalazila se na potezu današnje Podbare, tačnije od Almaške crkve i ugla današnjih ulica Đorđa Rajkovića i Marka Miljanova, prema ulici Filipa Višnjića i dalje. Ime Bara četiri krajcara nastalo je zbog obaveze da svaki vlasnik čamca, koji ulazi u grad preko bare, plati četiri krajcara.

Tada je postojala zemljana ćuprija i tzv. zlatna greda, na mestu današnjih ulica koje nose ta imena. Posle 1875. godine, taj močvarni deo pretvoren je u pašnjake. Kasnije je na tom mestu počela da se stvara prva industrijska zona u Novom Sadu. Podbara je tada počela da obuhvata područje od Dunavske ulice prema Dunavu i dalje prema današnjem kanalu. Zatim, od Rajine šume (pre današnjeg puta za Zrenjanin) skoro do Širina (današnje brodske okretnice na kanalu, kod Industrijske zone Sever), ali i od mesta gde će biti napravljeno igralište FK Slavija prema Temerinskoj ulici, sve do Pašićeve i njenog spajanja sa Dunavskom.

Sudbina Podbare tokom i nakon Drugog svetskog rata

U toku Drugog svetskog rata, deo Podbare, naslonjen na industrijsku zonu, pretrpeće teška oštećenja usled savezničkog bombardovanja u avgustu i septembru 1944. godine. Šezdesetih godina XX veka, industrijska zona sa Podbare preseljena je u Radničku ulicu i na Liman, na prostor današnje Kineske četvrti, odnosno Distrikta.

Ubanistički razvoj Podbare, koji je započet tada, trajao je do kraja sedamdesetih godina XX veka. Primat dobijaju nova gradilišta na Detelinari i Novom Naselju. Tada je stopiran urbanistički razvoj Podbare. Veliki broj ulica Podbare ostao je potpuno nepromenjen i, na neki način, degradiran u odnosu na druge delove grada. S druge strane, upravo ta marginalizacija je srećna okolnost. Pojedini očuvani delovi Podbare danas predstavljaju jedinstven arhitektonsko-urbanistički kompleks, u kojem se još uvek može osetiti stari duh Novog Sada. Ulice Podbare, a naročito ulice Almaškog kraja, trajni su spomenici kulture grada, koji, polako ali sigurno, nestaju iz naših života i vremena.

Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Jelena Ivanović