Izgrađen je 1921. godine, kao privredni objekat, da bi gotovo 100 godina kasnije bio mesto multimedijalnog spektakla, opere „Rigoleto”, koja je prvi put u Novom Sadu tada izvedena na otvorenom, skoro dva veka od njene premijere u Veneciji.
Češki magacin tako je svedok ključnih promena koje su se desile na prostoru nekadašnjeg Velikog Limana. Od industrijalizacije i razvoja modernog Novog Sada na početku 20. veka, do transformacije u centar savremenog stvaralaštva i umetnički razvoj Novog Sada na početku 21. veka.
Istorija industrijalizacije Novog Sada na početku prošlog veka malo je poznata široj javnosti, a stručnjaci kažu da ni do svih tačnih i preciznih podataka nije lako doći.
– Nažalost, istraživanja industrijskog nasleđa i privredne istorije u Novom Sadu su tek na začetku, a neke stvari su verovatno trajno izgubljene – kaže istoričar Vojislav Martinov.
Otkrivanju istorije današnjeg Distrikta, ali i obnovi devastiranih prostora i korišćenju njihovih potencijala koje su poslednjih decenija krili, doprinela je titula Evropske prestonice kulture, koju je Novi Sad nosio prošle godine, zahvaljujući kojoj je započet proces rekonstrukcije, ali i istraživanja i prezentacije ključnog istorijskog perioda grada.
Svedok istorije industrijskog razvoja
Kako Martinov objašnjava, pozivajući se na Donku Stančić i njenu Umetničku topografiju Novog Sada, Češki magacin građen je 1921. godine, što se poklapa sa periodom intenzivne industrijalizacije Novog Sada i širenja industrijske zone na takozvani Veliki Liman. Tada je već postojao Mali Liman koji je zauzimao prostor između današnjih bulevara Mihajla Pupina i cara Lazara i takođe je imao industrijsku zonu, najviše na području Radničke ulice.
– Limani su bili zgodni za pozicioniranje industrijske zone zbog blizine Dunava – kao glavne veze sa velikim evropskim gradovima i blizine železničke stanice, koja se nalazila u zgradi današnje Pošte kod Limanske pijace – ističe Martinov. – Ovaj objekat je u gradu poznat pod nazivom Češki magacin, a prema istraživanju Nenada Mijuka u Adresaru grada Novog Sada se navodi kao „Magacin Čehoslovačke“. Kako nedostaju detaljniji podaci o ovom objektu, a bila bi potrebna ozbiljnija istraživanja za više informacija, može se samo zaključiti da je u pitanju bio zvanični objekat tek formirane Čehoslovačke i da je služio za skladištenje robe, koja je transportovana Dunavom, prema rečima Donke Stančić.
Čitav potez Velikog Limana bio je ključan dvadesetih godina prošlog veka, s obzirom na to da je upravo taj deo grada bio prva planski uređenja industrijska zona, izgradnjom puta, a, prema nekim izvorima, i deo grada koji se najbrže razvijao i stoga podstakao modernizaciju Novog Sada.
U tom kontekstu, iako danas deluje fizički izdvojeno u odnosu na prostor Distrikta, Češki magacin bio je jedan od najznačajnijih objekata i svedoka ključnog momenta u istoriji Novog Sada.
– Po svojim arhitektonskim karakteristikama Češki magacin spada u grupu najvrednijih privrednih objekata na teritoriji Novog Sada, kako navodi Nenad Mijuk, i predstavlja svedočanstvo o istoriji privrednog razvoja grada početkom 20. veka – kaže Martinov. – Prvobitna namena je bila da se u njemu skladišti roba predviđena za transport Dunavom i za robnu razmenu između Kraljevine Srba Hrvata Slovenaca i Čehoslovačke. Međutim, o daljoj nameni ovog prostora, pogotovo nakon deindustrijalizacije čitavog nekadašnjeg Velikog Limana, se ne zna puno.
U jednom delu magacina, poznato je da je bio čuveni klub „NS Tajm”, a danas se koristi za smeštaj jednog dela književnog fonda Biblioteke Matice srpske.
Češki magacin jedna od ključnih lokacija otvaranja Kaleidoskopa kulture
Otkako je, u okviru projekta Evropske prestonice kulture, započeto najpre istraživanje i brojne diskusije na temu Distrikta, pa zatim i obnova objekata, ta lokacija postala je ključna za Kaleidoskop kulture, pre nego je i završena cela obnova.
Češki magacin stoga je bio mesto za neke od najvažnijih događaja u okviru programa otvaranja Kaleidoskopa kulture.
Spomenik kulture više od dve decenije
Češki magacin 2001. godine proglašen je spomenikom kulturom, koji po svojim arhitektonskim karakteristikama spada u grupu najvrednijih industrijskih objekata sačuvanih na teritoriji Novog Sada. Ima veliki značaj za proučavanje istorije privrednih objekata sa teritorije grada.
Spomenik kulture najpre je 2020. godine izabran za multimedijalni spektakl – operu „Rigoleto”, reditelja Aleksandra Nikolića, u izvođenju Srpskog narodnog pozorišta. To je bio prvi put da je ovo delo, nakon skoro 170 godina od premijere u Veneciji, izvedeno na otvorenom u Novom Sadu. Sama zgrada Češkog magacina postala je jedinstvena pozornica, koja je ponudila publici potpuno novi doživljaj opere, uz specijalnu video-projekciju na fasadi objekta dugačkoj 50 metara, što je bio vrhunac otvaranja trećeg Kaleidoskopa kulture.
Već sledeće godine, pa i u godini titule Evropske prestonice kulture, Češki magacin bio je lokacija za filmski festival Obnova, takođe u okviru Kaleidoskopa kulture.
Najpre je upravo tu realizovana novosadska pretpremijera filma „Toma” reditelja Dragana Bjelogrlića i Zorana Lisinca, 2021. godine, što je izazvalo veliko interesovanje publike, da bi sledeće godine, kod Češkog magacina, prvi put u Novom Sad bila prikazana remasterizovana verzija jugoslovenskog filma „Neka druga žena”, kao i brojni drugi filmovi, među kojima su „Leto kada sam naučila da letim”, „Komedija na tri sprata”, „Ala je lep ovaj svet” i drugi.
Izvor: Dnevnik
