Pozivamo vas i da posetite izložbu Putevima niti, koja će, u cilju ukazivanja na značaj raznolikog folklornog nasleđa i očuvanje narodne nošnje, biti otvorena od 10. februara u Ustanovi za kulturu i obrazovanje Kulturni centar Mladost u Futogu.
Tradicionalno srpsko kolo – od kolovođe do “keca”
Tradicionalni ples sa jakom simbolikom – srpsko kolo – od 2017. godine je zvanično na Uneskovoj listi nematerijalne baštine čovečanstva, a njegovu vrednost decenijama neguju kulturno-umetnička društva širom Novog Sada, ali i cele Srbije.
Kolo je deo priče o onome što jesmo i vrednosti po kojoj nas svet prepoznaje. Može se izjednačiti sa terminom “oro” ili “horo”, što potiče od grčke reči “horos” (skup ljudi, igra). Ne zna se koliko je kolo staro i od kada se igra, pretpostavlja se da je kolo igrano još u XVIII veku. Karakteristično je za južnoslovenske narode. Stari Sloveni su verovali da će energičnim kretanjem tela i okretanjem doprineti da se i Sunce veselo okreće. Igranjem kola podstiče se energija, kolektivna i individualna, ali sprovodi se i određena magijska radnja, jer se zatvaranjem kruga štiti zajednica od svega što bi moglo da joj nanese zlo. U kolu su svi jednaki, osim kolovođe. On je ili najbolji igrač, ili mu pozicija prvog sleduje po nekom običaju. Poslednji u kolu se zove kec. Ako bi se momak uhvatio u kolo pored devojke, a ona bi zbog toga napustila lanac, to bi bila velika sramota i uvreda za momka.
Po ravnom zemljištu lakše se kretalo nego po valovitom i planinskom. Zato se u Vojvodini igralo lakim i sitnim koracima, bez mnogo odvajanja od zemlje, sa mnogobrojnim ukrasnim koracima i improvizacijama. Iskusni igrači su čak mogli igrati sa punom čašom vode na glavi, naravno, da je ne proliju. Od muzičke pratnje preovlađuje orkestarsko, uglavnom tamburaško sviranje.
Vojvodina je nastanjena različitim etničkim zajednicama. Srbi starosedeoci i doseljenici (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora), Mađari, Rumuni, Bunjevci, Šokci, Hrvati, Česi, Slovaci, Romi, Rusini, Hrvati, Makedonci, Bugari… Igrački repertoar Srba doseljenika u XX veku je sasvim drugačiji. Kod njih su prisutne neme igra (đikac, bukovačko, glamočko kolo) i igre uz vokalno-instrumentalnu pratnju. Etnička šarolikost Vojvodine podstakla je očuvanje tradicionalne muzike i igre svake pojedinačne zajednice. Čuvena zatvorena vojvođanska kola su: Veliko i malo kolo (banatsko, bačko, sremsko) izvođeno uz gajdaša, Paorsko kolo, Gajdaško, Bunjevačko, Staračko… Od polovine XX veka, pod uticajem gradskih igara, kolo se počelo otvarati, formirajući polukrug, i od takvih kola najpoznatija su: Majstorsko, Trgovačko, Pančevačko, Vidino… U Vojvodini su zastupljene parovne igre i najpoznatije su: Cigančica, Mađarac, Keleruj… Postoji i nekoliko igara koje se izvode u trojkama (igrač sa dve igračice) i to kod Srba u Banatu i kod Bunjevaca u Bačkoj.
Kolo je iz folklora često prelazilo u umetničku književnost – Bora Stanković Koštana i Nečista krv, Stevan Sremac Zona Zamfirova, Branko Radičević Đački rastanak… Njegovu vrednost decenijama neguju kulturno-umetnička društva širom Novog Sada, cele Srbije i dijaspore. Od Novosadskih kulturno-umetničkih društava posebno se ističu Akademsko KUD Sonja Marinković, KUD Svetozar Marković, Mađarsko KUD Petefi Šandor, Rusinsko KUD, Slovačko KUD Pavel Jozef Šafarik. Kulturno umetnička društva su danas svojevrsni pokretni muzeji, koji čuvaju srpsku nematerijalnu baštinu od zaborava.
Simbolika utkana u narodnu nošnju
Narodna nošnja je simbol etničkog identiteta, a nekada je to bila svakodnevna odeća. Upravo se po načinu odevanja prepoznavalo odakle je ko i kojoj nacionalnoj zajednici pripada. Kako su se vekovima mešali različiti narodi na ovom tlu, tako su i narodne nošnje bivale protkane nitima iz različitih delova sveta. One predstavljaju svojevrsni document-mozaik o istoriji seoba na evropskom tlu. Stara srpska nošnja u Vojvodini sadrži tragove minulih epoha, kao i uticaje drugih naroda sa kojima su Srbi živeli u etnički mešovitim naseljima.
Osnovni delovi ženske narodne nošnje su skute i košulja, koji su nošeni do tela, zatim donja suknja (suknjerac), preko čega je nošena gornja suknja (od domaćih tkanina, a u svečanim prilikama od kupovnog fabričkog materijala). Suknje su bile duge do članaka. Preko suknje je nošena kecelja, koja je bila od iste tkanine i na isti način ukrašena kao i jelek, koji se nosio preko košulje. Jelek je bio dugačak do struka, šiven od somota ili svile tamnijih boja, ukrašen zlatnom čipkom ili zlatovezom. Spreda se zakopčavao zapinjačama ili šnirao pomoću gajtanima. Leti su se nosile bele letnje suknje i isto takve kecelje. Zimi su žene nosile kožuh (ili ćurak), bundicu i veliku vunenu maramu. Žensku obuću činile su bele čarape, šarene papuče, štrikane zepe ili čarapci, opanci od kože i vune za posao i cokule ili klompe za zimu. Mlade žene i devojke kosu su plele u dve pletenice i puštale ih niz leđa ili obavijale oko glave ili u punđu na potiljku. Žene posle udaje, dok ne dobiju prvo dete ili dok ne dođe nova mlada u kuću, nosile su džegu na glavi. Džega je prvobitno bila manja crna trouglasta marama, koja se kasnije razvila u posebnu kapicu, koja je pokrivala punđu i deo kose oko nje, a donji deo je padao niz vrat. Džege su bile ukrašavane zlatnim vezom. Devojke su oko vrata nosile niske dukata – seferine, kao ukras, ali i znak bogatstva.
Muškarci su u Vojvodini nosili karakteristične široke pantalone i košulju, od belog platna. Košulja je ukrašavana belim ili zlatnim vezom, a nošena je preko pantalona, odnosno gaća, kako su ih tad zvali. Naročito popularan bio je formet, izvezeni odevni predmet koji se mogao staviti na svaku košulju, a video se ispod prsluka i kaputa. Prsluk je bio šiven od crnog štofa, somota, pliša ili svilenog brokata. Kao ornamenti kojima su ukrašavani prsluci, javljaju se biljni motivi, potkovica, inicijali i godine. Od toga kako i koliko je bio ukrašen prsluk, moglo se zaključiti o bogatstvu i društvenom status momka koji ga je nosio.
U proleće i jesen nošen je sukneni kaput – doroc ili kabanica. U drugoj polovini XIX veka u upotrebu ulaze kaputi, do ispod bedara, zvani bekeš, bena ili jankel. Zimi se muška nošnja dopunjavala debelim košuljama od sukna i crnim štofanim čakširama u kompletu sa kaputom. Lakovane kožne čizme ili kožni opanci i papuče kod siromašnijih, bili su obuća predviđena za leto. Zimi su nošene čizme ili opanci sa obojcima, a ti obojci su kasnije zamenjeni čarapama prirodne boje vune ili crvenim. Zimi je u Bačkoj nošena drvena obuća – klompe, a da bi bile toplije stavljali su seno i slamo unutra. U drugoj polovini XIX veka nošene su i cipele. Na glavi su se zimi nosile krznene kape – šubare. Gospoda se na ulici nisu mogla videti bez crnih filcanih šešira. Sva gospoda osim, naravno, Laze Kostića. Obavezni deo muške narodne nošnje je nakit. Muški nakit se naziva toke i nosio se na jeleku ili nekom drugom gornjem delu odeće. Sastoji se od više srebrnih ili bronzanih ploča, odnosno nizova “pulija”, ponekad pozlaćenih.
Glavne sirovine za izradu odeće bila su biljna vlakna kudelje, lana i pamuka. Za zimsku odeću korišćena je vuna i jagnjeće i ovčije krzno. Sve su to sirovine koje je obilato pružala vojvođanska ravnica. Postepeno se tokom druge polovine XIX veka nošnja izjednačila sa građanskom modom. Tako je narodna nošnja ostala pokazatelj kulture i običaja u prošlosti.
Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka
Foto: Srđan Doroški
