Liman je danas gradska četvrt na jugoistočnom delu Novog Sada, koja se sastoji iz pet delova, i jedan je od najzelenijih i najlepših delova našeg grada. Da li ste znali da je u Novom Sadu u prošlosti postojao Mali i Veliki Liman? Donosimo vam priču o nastanku ovog gradskog kvarta

Liman se nalazi se na nekadašnjoj zabarenoj inundacionoj ravni Dunava, koji se na tom mestu povremeno izlivao i taložio velike naslage peska i mulja. Nadmorska visina Limana bila je niža u odnosu na ostale delove grada (76-78 m), ali je nasipanjem peska ta visina nešto povećana. Sastoji se iz pet delova: Liman 1 (između Sunčanog keja i Fruškogoske ulice), Liman 2 (između Fruškogorske ulice, Bulevara oslobođenja i Mosta slobode), Liman 3 (između Bulevara oslobođenja, Mosta slobode i Balzakove ulice), Liman 4 (između Balzakove, ulice Ive Andrića i Ribarskog ostrva) i Depresija (između ulica Ive Andrića i Sime Matavulja, nastala je kao privremeno radničko naselje i na ovom terenu je bila predviđena izgradnja Limana 5).

Kako su nastali Mali i Veliki Liman

Mali Liman je bio uokviren Dunavom, ulicama Dunavskom, Zmaj Jovinom, kralja Aleksandra i Bulevarom cara Lazara (gde je išao nasip za železničku prugu). Ovaj teren je sve do početka tridesetih godina XX veka bio prekriven barama, peščanim sprudovima, vrbama i livadama, a onda se pristupilo njegovom uređenju i izgradnji, čime je gradsko jezgro povezano sa Dunavom. Vremenom se termin Mali Liman potpuno izgubio. Velikim Limanom stari Novosađani zvali su sve preko železničkog nasipa do Dunava. Veliki Liman se tokom XVIII i XIX veka prostirao od Futoške šume, preko sadašnjih ulica Alekse Šantića, Lasla Gala i Železničke, sve do Bulevara Mihajla Pupina.

Sama reč Liman je starogrčkog porekla i znači zaliv ili luka. Na našim prostorima ova reč je označavala bare i jezera koja su imala grede i sprudove, koji su inače nastajali u brojnim rukavcima Dunava. Za širenje ove reči zaslužni su Turci, koji su je i sami uvrstili u turski jezik, a kasnije je reč liman ušla u srpski, rumunski, bugarski i ukrajinski jezik.

Železnička stanica na nekadašnjem Limanu

Tokom 1881. god. započeta je izgradnja železničke pruge Budimpešta-Subotica-Novi Sad-Zemun-Beograd, podignut je nasip za železničku prugu, koja je sagrađena celom dužinom današnjeg Bulevara cara Lazara. Pruga je prelazila preko novoizgrađenog Železničkog mosta Franje Josifa (kasnije kraljevića Andreja) i prolazila kroz tunel ispod Petrovaradinske tvrđave. Svedok postojanja železničke stanice na Velikom Limanu, danas je još samo zgrada pošte uz Limansku pijacu. Inače, Železnička stanica izmeštena je 1964. godine sa Limana na mesto gde se danas nalazi. Za prevoz putnika do centra grada prvo je korišćen omnibus (tramvaj sa konjskom zapregom), potom električni tramvaj od 1911. god, koji je 1958. zamenjen autobuskim prevozom.

Razvoj Kineske četvrti

Nakon Prvog svetskog rata dolazi do dupliranja gradske populacije (1918. god – 35.000 stanovnika; 1933. god – 70.000 stanovnika) i snažnog razvoja metalurških i zidarskih zanata. Rušenje Mostobrana 1923. god. omogućilo je izlazak Novog Sada na Dunav, uređenje Malog Limana i početak gradnje nove industrijske zone na Velikom Limanu. Inače, prva industrijska zona u gradu je postojala na mestu današnjih ulica Dušana Vasiljeva, Marka Miljanova i Filipa Višnjića. Tih 20-ih godina prošlog veka, na velikom Limanu, tačnije na prostoru današnje Kineske četvrti, podignuti su sledeći industrijski objekti: Čehoslovački magazin, Državni monopol, strugara Stajner, fabrika Orient, fabrika umetničkog kamena Šoman i Bauer, fabrika žice, eksera i žičane robe i gvozdenih konstrukcija braća Kramer i drvara Lovinger. Kineska četvrt je tako postala industrijska četvrt Novog Sada, koja se razvijala u okviru industrijske zone duž Dunava, koju je napajala železnička trasa. Naziv Kineska četvrt je nastao među samim Novosađanima, koji su govorili da „tamo ima radnika kao Kineza“, misleći na njihovu brojnost.

Liman danas

Teren Velikog Limana počeo je da se nasipa peskom još 1945. god, a zatim su do 1955. postavljene cevi i šipovi duboko u pesku radi osiguranja stabilnosti grada. Pomeranjem železnice i industrije na sever, ova močvarna i slabo naseljena periferija grada počela se razvijati u prostrano reprezentativno stambeno naselje, poznato kao Liman. Gradnja stambenih objekata i odgovarajuće infrastrukture prvo je započela na Limanu 1, a potom je nastavljena, u više etapa, u ostala tri Limana. U okviru Limana nalazi se studentski grad Novosadskog univerziteta sa Rektoratom i različitim fakultetima, studentski domovi, dve osnovne škole, Dom zdravlja Liman, gerontološki centar, brodogradilište, zgrada Naftne industrije Srbije-Gazprom Neft-a, vojni objekti rečne mornarice i veliki broj različitih privrednih objekata. Ovde je i veliki broj površina za odmor i rekreaciju, poput Limanskog parka, Sunčanog keja, Đačkog igrališta, kajakaškog i veslačkog kluba, Štranda, divlje plaže Bećarac, Ribarskog ostrva i dunavskog rukavca Šodroš. Svi Limani su napravljeni po sličnom arhitektonskom modelu – blok zgrada i dvorište unutar kompleksa. Razlika je u bojama zgrada, pa tako imamo crveni, plavi, žuti kvart, ali postoje i druga specifična imena. Tako se npr. sivi kvart na Limanu 2 naziva Bronx.

Kreativni distrikt

70-ih godina prošlog veka počelo je iseljavanje industrije iz Limana i od tada Kineska četvrt postaje oronuli i zapušteni deo grada. U poneke napuštene fabričke barake useljavaju se zanatlije – automehaničari, stolari, farbari i dr. A onda, nekolicina entuzijasta uspela je da sačuva ovaj legat od uništenja i pretvori ga u novi Kreativni distrikt. Kineska četvrt postala je okosnica projekta Novi Sad – Evropska prestonica kulture. Ovaj deindustrijalizovani prostor postao je pogodan za kulturna i umetnička dešavanja, kao što je Kaleidoskop kulture. Studentski kulturni centar dobio je na korišćenje jednu od napuštenih fabričkih hala i u ovom prostoru, pod nazivom Fabrika, započinje novu programsku aktivnost. Otvaranjem ateljea i muzičkih klubova u nekim od prostora Kineske četvrti, ona dobija status alternativnog kulturnog kvarta. Čuveni su muzički klubovi The Quarter i SKCNS Fabrika. Za Liman se kaže da je lansirao novosadsku pank scenu na jedan viši nivo, počev još od novosadske grupe Pekinška patka, koja je uticala na sve “ružne, pametne i mlade” ljude tadašnje Jugoslavije. Revoluciju novog zvuka u gradu nastavili su bendovi Ritam nereda, Zbogom Brus Li, Atheist rap, kao i grupe vezane isključivo za Liman, Generacija bez budućnosti, Frontline, Dva minuta mržnje. Pored muzike, tu su i novosadski basketaneri, koji su osvojili svet. Jedan od tih četvorice momaka je Dušan Domović Bulut, odrastao upravo na Limanu.

Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Foto: Vladimir Večličković, Jelena Ivanović