Zahvaljujući kulturnim potrebama, sve ove etničke zajednice stvaraće duhovna i materijalna dobra, koja će predstavljati kulturni identitet, korpus Novog Sada. Migracije su rezultirale da u Vojvodini danas živi nešto manje od dva miliona stanovnika i 26 nacionalnih manjina, a šest jezika ima službeni status – srpski, mađarski, hrvatski, slovački, rumunski i rusinski.

Prva naseljavanja još u doba paleolita

Tragovi najstarijih ljudskih naseobina na prostoru Vojvodine potiču iz starijeg kamenog doba (paleolita), dok se u periodu mlađeg kamenog doba (neolita) ovde razvija starčevačka i, nešto kasnije, vinčanska kultura. Prostor Vojvodine zapljuskuju talasi migracija ilirskih, tračkih, sarmatskih i keltskih plemena, a u I veku i Rimljana, potom germanskih Gota, Huna, Gepida, dok u VI veku i Slovena i Avara. Početkom VII veka, među slovenskim plemenima koja naseljavaju Panoniju i Balkan, nalaze se i Srbi. U IX veku u Panonsku niziju stiže i ratničko pleme Mađara.

Uticaj Turske imperije

Od polovine XVI veka, pa narednih vek i po, celokupnom teritorijom Vojvodine vladala je Otomanska imperija. Opustele vojvođanske gradove tada nastanjuje etnički šaroliko stanovništvo – Srbi, Turci, Arapi, Grci, Cincari, Rumuni, Jevreji, Jermeni… Mahom su to trgovci i zanatlije poreklom iz turskih krajeva na Balkanu, koji sa sobom u Vojvodinu donose izražen orijentalni duh. Turci su izvršili preseljenje skupine katolika Bunjevaca iz dalmatinskog Zaleđa u današnju Bačku, a Šokce iz Bosne naselili su u Podunavlje. U Prvoj velikoj seobi Srba 1690. god, na teritoriju Vojvodine stiglo je 37.000 srpskih porodica (najmanje oko 185.000 ljudi), a 1740. usledila je Druga seoba Srba, za koju Vuk Karadžić kaže da je čak 80.000 ovih migranata pobijeno u turskim napadima, znatno više nego što je dospelo u Vojvodinu. Srbi će postati najbrojnija etnička zajednica u Vojvodini.

Prvi stanovnici Racke varoši

U Podunavlju, na levoj obali Dunava, nastalo je naselje pod nazivom Racka varoš, Srpski grad, predgrađe Petrovaradina, Petrovaradinski Šanac… Bio je to močvaran, često plavljen i nezdrav predeo, oštrih zima, vetrovitih proleća i jeseni i žarkih leta, prepunih komaraca i drugih insekata. Takav ambijent nije bio prijatan za život, ali je presudio njegov povoljan geografski položaj. Prvi stanovnici ovog naselja bili su graditelji mostobrana, smešteni tik uz njega, a uz njih i trgovci snabdevači Petrovaradinske tvrđave: kovači, krčmari, pekari, krojači, majstori svih zanata koji su u ono vreme išli uz vojsku i vojnike i od njih živeli. Drugi talas doseljenika su Bosanci i Hercegovci, zbog čega su ih ovde zatečeni “starosedeoci” nazvali Sarajlijama. Jedan od najpoznatijih je mostarac Sava Vuković “koji je 1776. godine postao graždanin novosadski” i koji je zaveštao veliku sumu za osnivanje Novosadske gimnazije. Treći doseljenički talas bio je od izuzetnog značaja za napredak grada. Bili su to građani Beograda, pretežno stanovnici iz srpske i nemačke dunavske varoši i nešto malo grčkih (cincarskih) i jermenskih porodica, koji su bežeći od povratka Turaka (posle predaje Beograda turskim vlastima 1739. god), prebegli na teritoriju Austrijskog carstva. Ovi “Beligradci” navikli na građanski život, podstaći će buduću borbu stanovnika Šanca za samostalan razvoj i dobijanje elibertacije 1748. godine.

Jermeni u Šancu

Među “Beligradcima” u Petrovaradinski Šanac doselili su se i Jermeni. Oni su se vrlo lako uklapali u lokalne sredine u smislu komunikacije sa pripadnicima drugih nacija, poštovanja državnih zakona i načina života. U privatnom životu su čuvali sećanje na  svoje porodično, nacionalno i versko poreklo, pa čak i način oblačenja. Ekonomsku sigurnost i zavidno imovinsko stanje obezbeđivala im je prvenstveno trgovačko-zanatska delatnost u kojoj su se najbolje snalazili. Jermeni su se asimilovali u nemačku zajednicu.

Grko-Cincarska zajednica

Migracije i prvi primeri stalnog naseljavanja Cincara, Grka i drugih hrišćanskih trgovaca iz Turske u Habzburšku monarhiju, prvenstveno u Ugarsku, počinje u XVII veku, da bi njihovi sledbenici u većem broju počeli da stižu posle Karlovačkog mira 1699. god. Grko-Cincarska zajednica uspešno se bavila trgovinom i bila je skoncentrisana duž Dunavske i Ćurčijske ulice. Njihove kuće su bile tipično orijentalnog tipa, sa trgovinama i zanatskim radionicama sa ulične strane, na koju su gledali ćepenci, istočnjački prozori sa kapcima. Početkom leta, u vreme kada cvetaju ruže, prolaznik koji bi hodao novosadskim ulicama sa sigurnošću je mogao da odredi koja kuća je cincarska. Naime, u to vreme Cincarke su pravile slatko od ruža i to je jedna od cincarskih ostavština podunavskom kulinarstvu. Grko-Cincarska zajednica u Novom Sadu je formalno opstala do druge polovine XIX veka, ali još mnogo ranije oni su počeli posrbljavati svoja prezimena.

Novosadski Jevreji

Prvi Jevreji u tadašnji Petrovaradinski Šanac doseljavali su se iz severnih i zapadnih pokrajina Habzburške monarhije, a 1739. god. doselili su se Jevreji iz Beograda, posle pada tog grada u turske ruke. Kada su Jevreji dobili rok da se isele iz centra grada, određeno im je mesto u Jevrejskoj ulici, gde je preseljena i Sinagoga, zajedno sa grobljem. Jevrejska zajednica je bila omanja i držala se podalje od svih političkih i društvenih dešavanja u gradu. Najveći broj novosadskih Jevreja stradao je tokom Drugog svetskog rata, a većina preživelih se potom iselila u Izrael. Kulturna zaostavština novosadskih Jevreja je i danas veoma impozantna.

Naseljavanje drugih manjina u Vojvodinu i Novi Sad

Nakon okončanja perioda austro-turskih ratova 1739. god, Habzburška monarhija je došla u posed plodnih, ali gotovo pustih teritorija na tlu južne Ugarske. Tada je odlučeno da se one nasele i privredno obnove. Tako je počelo plansko doseljavanje Nemaca i Mađara, a u manjoj meri i Slovaka, Rumuna, Hrvata, Rusina i drugih. Migracije su se odigrale u tri velika talasa: Nemci iz Nemačke se doseljavaju na naše prostore – 1720, 1740. i 1760. godine. Iako su dolazili iz raznih delova Nemačke, domaće stanovništvo ih je zvalo Švabama (prema nemačkoj regiji Švabiji). Doseljavanje Mađara sprovođeno je postepeno i trajalo je oko 100 godina, sve do kraja XIX veka. Doseljeni mađarski građani bili su činovnici, radnici, povrtlari i vinogradari. Veliki broj njih naselio je novosadsko naselje Telep, gde se upravo razvila vinogradarska i povrtlarska delatnost. Nešto kasnije je doseljavana i mađarska sirotinja, ponajviše kalvinisti. Katoličanstvo je imalo status državne religije, ali je kasnije i protestantima omogućena sloboda veroispovesti, što je privuklo veliki broj protestantskih Mađara i Slovaka. Rusini su u Vojvodinu stigli u XVIII veku (1750-1748.) i to sa Karpata. Naselili su nekoliko naselja u Sremu i Bačkoj, uključujući Novi Sad. Danas je gotovo zaboravljeno da su među doseljenicima u Vojvodini bili čak i Francuzi, Katalonci i Italijani. Ovi narodi su se tokom vremena pretopili u Nemce, Mađare i Srbe. Od njih je danas ostao samo trag u prezimenima i toponimima (Perlez).

Migracije u Vojvodini nisu bile jednosmerne

Značajna je bila i emigracija. Velika pomeranja stanovništva u Vojvodini izazvao je Prvi, a naročito Drugi svetski rat. Posle Prvog svetskog rata iz Mađarske se u Vojvodinu  preselilo oko 14.500 Srba i zabeleženo je veće doseljavanje Srba iz Like i Severne Dalmacije. Posle Drugog svetskog rata desila su se dva velika migratorna talasa. U prvom talasu oko 250.000 vojvođanskih Nemaca je proterano iz Vojvodine. Time su Nemci nakon dva veka potpuno nestali sa ovih prostora. Istovremeno u Vojvodinu su stigli kolonisti iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske, a nešto manje iz Crne Gore, Makedonije, Kosova i Metohije. Građanski  rat devedesetih, na prostorima bivše Jugoslavije, izazvao je nove migracije. U Vojvodinu i Novi Sad se slio talas izbeglica (prema zvaničnim podacima 259.719 lica), Srba iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Građani Novog Sada su simboličke vrednosti svojih etničkih zajednica utkali u kolektivnu memoriju ovog grada, stvorivši poseban kulturni identitet. Nacionalne kulture postale su osnov svake posebne kulture, u onoj meri u kojoj potvrđuju i izražavaju identitete naroda kojima pripadaju i povezuju ih sa kulturama Evrope. Da bi tako nešto uopšte bilo moguće u jednom gradu, trebalo je poštovati, na prvom mestu, ljudske slobode, voditi interkulturalni dijalog i politiku mira, povezati ljude i razviti svest o zajedničkoj istoriji i vrednostima. Zar nisu upravo to vrednosti koje promovišu ideju otvorenog demokratskog društva, baziranog na savremenom  humanizmu, sve ono za što se danas zalaže Evropa? Zar nisu upravo to izazovi sa kojima se uspešno izborio Novi Sad i opravdao titulu Evropske prestonice kulture?

Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Jelena Ivanović