Veličanstvena arhitektura Novog Sada jeste nešto po čemu je naš grad prepoznatljiv u svetu, a pojedine građevine zaista zaslužuju epitet simbola Srpske Atine. Ipak, koliko znamo o tome ko je izgradio Novi Sad?

Posle rušenja Novog Sada, tokom bombardovanja 11. i 12. juna 1849. god, kada je od postojećih 2812 zgrada ostalo svega 808 sačuvanih objekata, došlo je do obnove grada, zahvaljujući zajmu koji je odobren u Beču. U Novi Sad su stigli baumajsteri (zidarski majstori) iz čitave Habzburške monarhije i po obavljenom poslu su napustili grad. Najzaposleniji baumajsteri bili su Andreas Haner, Laurencijus Fojhtner, Anton Lesmajster, Teodot Šift, Jozef Kimnah i drugi, većinom nemačkog porekla. Oni su podigli i obnovili veliki broj građanskih kuća u samom centru grada, koje su zamenile prvobitne, obično skromne kuće sa doksatima i drvenim stepeništem u orijentalnom stilu. Od nekada skromnog poluorijentalnog mesta, Novi Sad je sada postao manja srednjeevropska varoš.

Mađarska secesija

Teritoriju današnje Vojvodine naročito u drugoj polovini XIX veka, zahvatio je proces urbanizacije i pojave novih stilskih varijanti i raznolikosti u graditeljstvu i arhitekturi. Glavni poručioci (investitori) novih građevinskih objekata u gradu, a ujedno i generatori potreba, ukusa i stilova, bili su ekonomski ojačana građanska klasa, državne institucije i crkva. Građevine, stambene kuće, javne zgrade i hramovi raznih konfesija podizani su uglavnom u eklektičkoj mešavini neostilova do pred sam kraj XIX veka, kada je novi stil mađarske secesije postao najpopularniji u arhitekturi gradova Vojvodine. Krajem XIX veka se pojavio veći broj domaćih majstora i graditelja: Jozef Cocek, Martin i Sebastijan Sotić, Franc i Karl Lerer, Stevan Frank, Vilmoš Linarić i dr.

Arhitektura kroz tri razdoblja

Arhitektura XX veka može se podeliti na tri velika razdoblja: secesija u prve dve decenije XX veka, moderna između dva rata i, uslovno rečeno, savremena arhitektura. Za reprezentativna dela secesijanskog stila u Novom Sadu mogu se smatrati Menratova palata, Vinklova palata, palata Gvozdeni čovek, palata Vojvođanske banke, kompleks Sinagoge, zgrada Elektrotehničke škole Mihajlo Pupin, Jodna banja, Gradska bolnica i dr, i njih su po pravilu potpisivali mađarski arhitekti. Arhitekturu moderne u Novom Sadu obeležili su arhitekte Dragiša Brašovan, Đorđe Tabaković, Lazar Dunđerski, Danilo Kaćanski, Daka Popović… Najbolji primeri moderne u gradu su Tanurdžićeva palata, Klajnova palata, Sokolski dom, Dom trgovačke omladine, zgrada Jugoslovenskog dnevnika…

Đerđ Molnar stigao je u Novi Sad posle bune, kao baumajster, i nastanio se u ovom gradu. Podigao je svoju kuću na Trifkovićevom trgu, koja i danas postoji. Izgradio je na desetine prizemnih i spratnih kuća u samom centru grada, bolnicu (1867-1871), Srpsku osnovnu školu (1871-1874), Građansku dvoranu, prvu zgradu SNP-a (1871), Gradsku klanicu (1882). Poslednje decenije XIX veka, Molnar projektuje i gradi najvrednije gradske građevine: Gradsku kuću (1893-1895) u neorenesansnom i Katoličku crkvu (1892-1895) u neogotičkom stilu.

Franc Voruda je manje poznat češki, bečki i zagrebački arhitekta, koji je u novosadsko graditeljstvo uneo elemente srednjoevropskih stilova akademizma i secesije. On je autor zgrade Centralnog kreditnog zavoda (1895) i još dve spratne kuće u Dunavskoj ulici, projektovane za porodicu Šoman. Jedna je danas Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada – Ilićeva zbirka (1903).

Anton Tikmajer je jedan od najaktivnijih graditelja u Novom Sadu, na prelazu vekova. Njegovo najznačajnije delo je Učiteljski konvikt u Nikolajevskoj ulici (1897). On je projektovao i izgradio zgradu Streljačkog društva, niz porodičnih građanskih kuća, a pripisuje mu se i velika spratna kuća na Trgu mladenaca, danas poznata kao Matičarsko zdanje, mada to nije potvrđeno. Tikmajer je 1901. god. potpisao projekat, poznat kao bioskop Korzo, koji je sagrađen u dvorištu velikog zdanja Svojina, u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve, u Zmaj Jovinoj ulici 4.

Vladimir Nikolić je jedan od najvećih srpskih arhitekata s kraja XIX i početka XX veka. Monumentalne građevine koje je projektovao i izveo u Novom Sadu su: Pozorište Dunđerskog (1892-1895), rekonstrukcija i dogradnja kuće na uglu ulica Pašićeve i Grčkoškolske (1897), Velika srpska pravoslavna gimnazija, današnja Zmaj Jovina (1899), Vladičanski dvor (1901). U Sremskim Karlovcima projektovao je neke od najveličanstvenijih građevina: Patrijaršijski dvor (1892-1894), kuću porodice Ćirić (1894), zgradu Bogoslovskog seminara (1900-1902), zgradu Narodnog fonda-Bogosloviju (1900-1902), Stefaneum (1903), porodičnu kapelu Nikolić sv. Katarine na Čeratskom groblju (1905), zgradu osnovne škole (1913) i prepravku fasade Saborne crkve.

Baumhorn Lipot je najprisutniji budimpeštanski arhitekta u Vojvodini i izraziti predstavnika stila mađarske secesije u Novom Sadu. On je autor dominantnog kompleksa Jevrejske zajednice sa Sinagogom, školom i opštinom, projektovane 1906, a izgrađene 1909. god. Tokom 1907. god. izgradio je palatu Štedionice novosadskog katoličkog stanovništva, današnju palatu Vojvođanske banke, na Trgu slobode 7. Godine 1908. izgradio je Menratovu palatu u ul. Kralja Aleksandra 14, a već sledeće godine i palatu Tomin na Trgu Marije Trandafil 12.

Početkom 20-ih godina XX veka u Novom Sadu se delovali ruski projektanti Juraj Nikolajevič Šreter i Konstantin Petrovič Parizo da la Valet. Oni su podigli Dom narodnog zdravlja (Dispanzer) na Bulevaru M. Pupina i Oficirski dom na obali Dunava. Njihov rad stoji potpuno izdvojen od ostalih aktuelnih tokova i nastao je kao rezultat sentimentalnog sećanja na vladajući ruski klasicizam gradova u kojima su nekada živeli, ali su oni time obogatili arhitektonsko-stilske slojeve ovog grada.

David Daka Popović je uspešan novosadski arhitekta, inženjer, politički i društveni radnik, prvi ban Dunavske banovine, pisac i kao jedna tako svestrana ličnost, obeležio je kulturnu istoriju i vreme u kojem je živeo. U početku gradi veći broj stambenih kuća u novim predgrađima. Tokom 1922/23 projektuje trospratnu ugaonu zgradu na Trifkovićevom trgu, za trgovca Kostu Jovanovića. Svoja najznačajnija dela stvara početkom četvrte decenije XX veka – zgrada Komande Novosadskog garnizona u blizini Dunavskog parka i velika stambeno-poslovna zgrada Vatikan u katoličkoj porti. Učestvovao je u projektovanju i izvođenju zgrade Doma udruženje trgovaca (danas zgrada Radio Novog Sada) i Trgovačke i zanatske komore u ulici Modene. U njegove graditeljske poduhvate spadaju i aktivnosti oko donošenja prvog urbanističkog plana, gradnje nasipa uz Dunav, nasipanje malog Limana, otvaranje bulevara i poslovi oko postavljanja i montiranja čeličnog mosta. Posle povlačenja iz građevinarstva, poslove i firmu ostavlja rođaku Danilu Kaćanskom, a on se posvetio političkoj karijeri.

Danilo Kaćanski se do početka Drugog svetskog rata uspešno bavio projektovanjem i podizanjem objekata stambene i javne namene, obnovama i rekonstrukcijama i posebno industrijskom i tzv. niskom arhitekturom. Iz njegovog obimnog graditeljskog opusa izvajaju se stambene zgrade, vila Gutman građena u manitru bezornamentalne moderne estetike (1936), Dom učiteljskog udruženja (1936), fabrika kablova (1937).

Samostalnu projektantsku praksu Lazar Dunđerski je obavljao u Novom Sadu od 1922. do početka Drugog svetskog rata. Iza sebe je ostavio dva velika gradska objekta, tri zgrade Fabrike seruma na Rumenačkom putu, zgradu Produktivne berze (danas Galerija Matice srpske), Lovački dom i značajan broj privatnih vila (vila Štolc, vila porodice Mirić, Popović, Gutman…), letnjikovaca i višespratnih zgrada.

Đorđe Tabaković je najizrazitiji predstavnik, ne samo novosadske, već srpske moderne arhitekture, nastale između dva svetska rata. Čitav radni vek, počev od 1928. god, proveo je u Novom Sadu. Za samo deset godina u ovom gradu će projektovati i izvesti preko pedeset građevina različitih namena, private kuće i vile, višespratne stambene zgrade, javne i kulturne ustanove, fabrike i mnogobrojne manje graditeljske poduhvate. Istovremeno radi i u čitavoj Vojvodini. Tabaković je u Novom Sadu, između ostalog, projektovao i izveo: hotel Park i zgradu Crvenog krsta (1930), kuću porodice Vermeš u Futoškoj ul. i Dom novosadske trgovačke omladine (1931), Klajnovu palatu i zgradu dr. Jovnovića u ul. I. Ognjanovića (1932), zgradu dnevnog lista Jugoslovenski dnevnik u ul. J. Đorđevića i zgradu društva Kora hleba u ul. S. Marinković (1933), Tanurdžićevu palatu (1934), kuću Deđanskih u Radničkoj ul. (1934), Sokolski dom, danas Pozorište mladih (1935), Dečije sklonište u Pionirskoj ul. (1936), stambenu zgradu Trgovačke obrtne banke (1938), hotel Rex, kao dogradnju Tanurdžićeve palate (1939), Šegrtski dom (1940), dogradnja Kasarne na Futoškom putu (1947) i mnoge druge.

Dragiša Brašovan je najveće ime srpske međuratne arhitekture. U Novom Sadu je prisutan od 1929. god, kada je pobedio na konkursu za novu palatu Radničke komore, na Bulevaru Mihajla Pupina. On je projektant Banovinskog kompleksa, u to vreme jedne od najvećih građevina u zemlji. Gradnja ovog kompleksa u Novom Sadu trajala je od 1935. do 1940. god. Poslednji njegov objekat u Novom Sadu je zgrada Pošte, građena između 1958. i 1962. god. Izabran je za počasnog člana Kraljevskog instituta britanskih arhitekata 1953. god.

Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Foto: Jelena Ivanović, Vladimir Veličković