Svaki grad ima svoju jedinstvenu ulicu, čije bogatstvo prošlosti određuje njen istorijski, društveni i kulturni značaj. Za Novi Sad je to svakako jedna od dve najstarije u Novom Sadu – Dunavska ulica. Da li je ona, zapravo, najstarija, ili Zlatne grede u neposrednoj blizini, to verovatno samo one znaju… Dunavska spaja obalu Dunava i Zmaj Jovinu ulicu i jedno je od omiljenih šetališta Novosađana i turista, koji rado svraćaju i u Dunavski park. Na početku je čuvena Gradska biblioteka Novog Sada, a osim nje, krase je i kultni Irish pub, suvenirnica Suveniri, prelepe poslastičarnice, spomenik Jaši Tomiću, ali i tri muzeja – Zbirka strane umetnosti Muzeja Grada Novog Sada, Muzej Vojvodine i Muzej savremene umetnosti. A verovatno ćete samo od Novosađana čuti da se ova ulica izgovara DunAvska, umesto DUnavska. I to je nešto što je tipično novosadski. Donosimo vam priču o nastanku ove značajne ulice Srpske Atine.

Kako je nastao naziv Dunavska ulica?

Nastala je početkom XVIII veka u tadašnoj Rackoj varoši (stari naziv za Novi Sad), spajajući centar grada sa Dunavom. Prvo se nazivala Petrovaradinska ulica, jer je vodila do Mostobrana i Petrovaradina, a potom Auf den Brucken, odnosno Ulica na ćuprijama (mostu). Bio je to ustvari nasip ili suva greda, između dve bare. Do kraja XVIII, sa jačanjem ekonomske moći građanstva, podižu se prve zgrade od čvrstog materijala i ulica dobija svoj oblik. Iz tog vremena potiče njen srpski naziv Dunavska ulica ili sokak, odnosno nemački Donau Gasse i mađarski Duna utca.

Dunavski sokak

Pre Bune 1848. god. ličio je na tursku varoš sa izraženim orijentalnim duhom. Naime, novosadsku varoš, između ostalih, osnovali su trgovci i zanatlije poreklom iz turskih krajeva na Balkanu. Oni su ovde podigli kuće tipično orijentalnog/balkanskog tipa, sa trgovinama ili zanatskim radionicama sa ulične strane, na koju su gledali ćepenci, istočnjački prozori sa kapcima. Spratne dvorišne zgrade protezale su se iza trgovine duž avlije i u njima se stanovalo i držane su magaze. Ulice su bile uske i krivudave, natkrivene strehama kuća, koje su se gotovo dodirivale na sredini ulice. Kada je padala kiša moglo se ići po suvom celom dužinom Dunavske ulice. Mihajlo Polit Desančić, čuveni političar, novinar i književnik u svojim “Uspomenama”, za Novi Sad kaže: “Bila je to poluorijentalna i patrijarhalna varoš. Sedelo se na klupama pred kućom, književnici su tu raspravljali svoje pitanja, trgovci i zanatlije sedeli su pred svojim lokalima u orijentalnom odelu, sa plitkim cipelama na nogama i ćibukom u ustima i razgovarali grčki.“

Dunavska ulica je imala povoljan položaj, jer je povezivala sve centralne ulice sa pijacom, a preko nje i sa Dunavom i preko sa Sremom. Ovaj sokak je bio poznat i po nekoliko javnih kuća, koje su smetale moralnijim građanima. Arheolozi su u dvorištu jedne kuće u ovoj ulici pronašli ostatke turskog kupatila iz XVIII veka. Čitavo urbano nasleđe staro jedan vek, uključujući ove orijentalne kuće balkanskog tipa građene uglavnom od drveta, stradalo je u bombardovanju Novog Sada, 12. juna 1849. god.

Novi Sad će ubrzo postati najveće gradilište u Habzburškoj monarhiji. U Dunavskoj ulici izgrađene su palate u savremenim evropskim stilovima i to za najimućnije i najpoznatije građane. Dunavska je tako postala ulica velikih trgovaca sa raznoraznim “špecerajskim” radnjama, gostionicama, knjižarama i štamparijama.

Kuća Kod belog lava

Smatra za najstariju sačuvanu novosadsku kuću. Ovo je spratna kuća na uglu Dunavske i Zmaj Jovine ulice (br. 28), preko puta Vladičanskog dvora. Prvi put se pominje 1720. god. “kao kuća sapundžije Stojana Maslaka”, ali se pretpostavlja da je sagrađena prvih godina XVIII veka. Na levom zidu kolskog prolaza ove kuće i danas se nalazi se bunar na čekrk. Ovo je graditeljski raritet, jer na ovoj teritoriji nije registrovan ni jedan sličan slučaj. Kuća Kod belog lava stradala je u Buni 1849. god, ali nije potpuno srušena, te je kasnije obnovljena.

Od štamparije do Gradske biblioteke

Današnja spratna zgrada na broju 1 je iz druge polovine XVIII veka i posle Bune je obnovljena. U njoj je 1870. god. smestio svoju štampariju dr Jovan Subotić, a 1876. god. kuću je kupio knjižar i izdavač Arsa Pajević, koji je ovde štampao Zmaj Jovine listove Neven, Starmali i Javor. Ovde je stanovao i najveći srpski komediograf Branislav Nušić, dok je bio upravnik SNP-a. Pajevićeva kuća je bila stecište književnika, kulturnih i javnih radnika onog vremena. Od 1885. god. na spratu su bile prostorije Srpske čitaonice. Zgrada je 1958. god. prešla u društvenu svojinu i danas je u njoj smeštena Gradska biblioteka.

Ko je živeo u Dunavskoj?

Na fasadi kuće sa brojem 2. i danas stoji topovsko đule iz vremena bombardovanja. Kuća sa brojem 5. pripadala je čuvenoj porodici Polit-Desančić. Godine 2012. u Dunavskoj 9, kući izgrađenoj 1886, prestala je da radi čuvena buregdžijska radnja Đorđević, koja se tu nalazila od 1903. god. Stanovnik Dunavske ulice bio je i Josif Singer, dvorski fotograf crnogorskog kralja Nikole. Stoga se na njegovoj kući, na broju 12, nalazio grb Kraljevine Crne Gore. Sedište Matice srpske, kada se preselila iz Budimpešte za Novi Sad (1865-1899), bilo je u Dunavskoj ulici broj 14. Ova kuća ipak je najpoznatija po njenom vlasniku Svetozaru Miletiću. Kasnije će tu živeti i Jaša Tomić, pošto se bude oženio Miletićevom ćerkom Milicom. Na susednom broju 16. nalazila se knjižara i štamparija Đorđa Ivkovića. Kao vlasnica ove kuće pominje se i dobrotvorka Marija Trandafil. U kući na broju 21. nalazila se boemska kafana Crni jarac. Ovde je uhapšen i odveden u zatvor Vasa Pelagić, koji je živeo na spratu. Danas se u ovoj kući nalazi bife Ribar. Čuvena kafana “Kod engleske kraljice”, sagrađena neposredno pred Bunu, srušena je oko 1898. god. Na njenom mestu podignut je današnji Muzej Vojvodine.

Dunavski park

Krajem XIX veka počinje se uređivati prostor današnjeg Dunavskog parka. Tu je ranije bio liman, rukavac Dunava koji je postao bara, obrasla trskom i vrbama, leglo komaraca i žaba. Ovaj teren je nasut zemljom i jedino je na najnižoj koti, na 76 m2 nadmorske visine, ostala bara, koja je kasnije ozidana. Tako je nastalo današnje jezerce u Dunavskom parku, sa malim ostrvom, nazvanim Eržebet (Jelisaveta), na kom je zasađena žalosna vrba u spomen na austrijsku caricu ubijenu 1898. god.

Naziv Dunavska – tek posle rata

Dunavska ulica je prve fenjere sa uličnom rasvetom dobila još 1846. god, dok je osvetljavanje gradskih ulica počelo sistematski da se rešava u Novom Sadu tek od druge polovine XIX veka. Između dva svetska rata ulica je nosila ime Jaše Tomića. Za vreme Drugog svestskog rata Mađari su je primenovali u ulicu dr Lasla Bardošija, a naziv Dunavska ulica se konačno ustalio posle 1944. god. Još jedna specifičnost ove ulice ogleda se i u načinu na koji se njeno ime izgovara. Naime, naziv “Dunavska” drugačije se akcentuje kada živite u Novom Sadu malo duže, a drugačije kada niste iz njega. Po pravilu bi trebalo da se akcentuje “U” u prvom slogu, ali Novosađani ovu reč razvuku i duže akcentuju “A” u drugom slogu. Možda nije pravilno ovako “divaniti”, ali je svakako ispravno.

Autor: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Foto: Jelena Ivanović, Vladimir Veličković