Otvaranjem petog Kaleidoskopa kulture, Novi Sad je postao grad – kaleidoskop i tako dodatno aktivirao novosadske kvartove i prostore, koji su postali novi legati, centri kulture i nova središta umetničkih događaja. Ovi prostori kulture deo su bogatog istorijskog nasleđa Novog Sada. U narednih pet nedelja, Kaleidoskop kulture, čiji su partneri Erste Banka Srbija, IDEA, DDOR osiguranje, A1 Srbija i Heineken Srbija, donosi nam pet vrsta umetnosti koje će se tokom pet nedelja preplitati širom Novog Sada – književnost, arhitektura, izvođačka, vizuelna i primenjena umetnost.

Nakon nedelje otvaranja Kaleidoskopa kulture, fokus se stavlja na arhitekturu, te o bogatom kulturno-istorijskom nasleđu i obnovi i prenameni starih prostora diskutujemo na konferenciji Legati arhitekture, u Distriktu, na kojoj ćemo čuti priče o svim arhitektnoskim legatima Evropske prestonice kulture na koje će i Kaleidoskop kulture baciti svoj sjaj. U okviru Evropske prestonice kulture obnovljena su središta koja datiraju iz 17. veka – Podgrađe Petrovaradinske tvrđave, 18. veka – Almaški kraj, 19. veka – sam centar grada i Pozorišni trg, 20. veka – Distrikt, dok je 21. vek u Novom Sadu obeležen mrežom kulturnih stanica. Tu su i drugi projekti koji su utemeljeni i zahvaljujući EPK i Kaleidoskopu kulture ostaju kao trajni legat Novom Sadu i nakon godine titule, poput jedinstvenog koncerta klasične muzike Korzo koji će muzičkim spektaklom pod vedrim nebom obeležavati svaki septembar.

Distrikt na području Limana je, u susret godini titule, a inicijativom Fondacije Novi Sad – Evropska prestonica kulture transformisan iz zapuštenog industrijskog kompleksa, poznatijeg kao Kineska četvrt, u centar novosadskog savremenog stvaralaštva. Podgrađe Petrovaradinske tvrđave, koje je obnovom nakon 300 godina dobilo nov sjaj, postaje Grad knjige, centar grada i Trg galerija postaju epicentar vizuelne umetnosti, gde se prvi put prikazuju dela slikara Save Šumanovića, između dva svetska rata. Korzo, nekadašnje novosadsko šetalište, već po peti put oživeće jedan od centralnih gradskih bulevara, uz zvuke grandioznog koncetra klasične muzike na otvorenom i violiniste Julijana Rahlina. A Spens postaje mesto koje će okupiti dizajn zajednicu iz čitavog regiona. Pod reflektorima Kaleidoskopa kulture naći će se i mreža kulturnih stanica, kao nova središta kulture i nov kulturni model u ovom delu Evrope, u kojima će se održavati brojne radionice, predstave, postavke i drugi događaji.

Osvrnimo se sada na istoriju ovih prostora koje će pruzeti funkciju scene u mnogobrojnim kulturnim dešavanjima u našem gradu.

Distrikt

Distrikt je bio industrijska četvrt Novog Sada, koja se razvijala u okviru industrijske zone duž Dunava, koju je napajala železnička trasa. Nakon Prvog svetskog rata dolazi do rušenja Mostobrana 1923. god. i izlaska Novog Sada na Dunav, uređenja Malog Limana i početka gradnje nove industrijske zone na Velikom Limanu. Tih 20-ih godina prošlog veka, na velikom Limanu, tačnije na prostoru današnje Kineske četvrti, podignuti su brojni  industrijski objekti. Naziv “Kineska četvrt” je nastao među samim Novosađanima, koji su govorili da tamo ima radnika kao Kineza, misleći na njihovu brojnost. Sedamdesetih godina prošlog veka počelo je iseljavanje industrije iz Limana, pre svega tadašnjeg giganta fabrike zavrtnja, žičane i gvozdene robe “Petar Drapšin”. Od tada Kineska četvrt postaje oronuli i zapušteni deo grada. U poneke napuštene fabričke barake useljavaju se zanatlije. Sablasni ostaci trošnih fabričkih hala i stanova za radničke porodice, bili su na korak do potpunog rušenja.

Zahvaljujući EPK, Novi Sad je uspeo da sačuva ovaj legat od uništenja i pretvori ga u novi Distrikt kulture, novi „pogon“ za proizvodnju kulture i umetničkih dešavanja. Evo kako distrikt izgleda danas.

Korzo

Od najstarijih vremena Novi Sad je uvek imao svoj korzo, samo se njegova lokacija menjala. Gradskim korzom, koji se još nazivao promenada, šetalo se, naravno u najboljem izdanju, ispočetka neradnim, a kasnije i svakim danom, i to od ranih popodnevnih časova do prvog sumraka. Čuveni korzo vodio je od kraja Dunavske ulice do Brukšanca, zatim po tek uređenom Dunavskom parku i u samom centru, današnjim ulicama Kralja Aleksandra, Zmaj Jovinom i Dunavskom.

Dvadesetih i tridesetih godina XX veka korzo se seli na prvi izgrađeni bulevar u Novom Sadu, Bulevar kraljice Marije. Ovaj bulevar podignut je na nekada vodoplavnoj, ritskoj površini limana između starog centra grada i Dunava. Nasipanjem zemlje ovaj teren je podignut na kotu sigurnu od visokih vodostaja Dunava. Tako je omogućeno stvaranje ovog dela grada, gde je glavna ulica postao je Bulevar kraljice Marije. Istovremeno, Novi Sad je postao centar Dunavske banovine, pa je na novoformiranom bulevaru izgrađen grandiozni kompleks Banovine i palata Pošte, a nešto kasnije i poslovne zgrade i robna kuća Stoteks. U okolini je podignut veliki broj reprezentativnih zgrada moderne arhitekture, za potrebe činovnika. Arhitekte čija dela dominiraju vizurom ovog dela grada, su Dragiša Brašovan i Đorđe Tabaković. Zbog probijanja novog bulevara porušeno je nekoliko istorijski vrednih građevina , kao što je jermenska crkva i zatvoren je Trg Galerija neadekvatnom građevinom sa zadnje strane.

U periodu nakon Drugog svetskog rata upravo ovde će se nalaziti novosadski korzo, sa poslastičarnicom Carigrad i kafeom Bulevar. Sam bulevar će biti preimenovan u Bulevar maršala Tita, a devedesetih godina prošlog veka u današnji naziv, Bulevar Mihajla Pupina. Ovaj bulevar prostire se od mosta Varadinska duga, sagrađenog 2000. god, na stubovima ranijih mostova Maršala Tita i Kraljevića Tomislava.

Podgrađe

Podgrađe (lat. Suburbium) predstavlja stari barokni gradić u donjem delu Petrovaradinske tvrđave. Prva faza nastanka Pograđa vezuje se za period od 1692. do 1728. god, i njemu pripadaju sakralni objekti. Okružen je šančevima, koji su nekada bili ispunjeni vodom. Danas kroz ovaj gradić prolazi magistralni put, a kroz čuvenu Štrosmajerovu ulicu nekada je prolazila pruga. Ovde je smešten veliki broj vojnih objekata, kao i vojna bolnica, smeštena u adaptiranu zgradu starog franjevačkog manastira, koji je ukinut još 1772. god, naredbom Josifa II. U pomenutoj Štrosmajerovoj ulici u Podgrađu Petrovaradinske tvrđave stoji crkva sa franjevačkim samostanom Svetog Jurja. Ovo je najstarija crkva u Petrovaradinu, koja je sagrađena u periodu od 1701. do 1714. god. Crkva je u baroknom stilu, bez prebogatog kićenja, sa zvonikom visine 25 metara. Pročelje crkve ukrašeno je kipovima sv. Franje Ksavera i sv. Ivana Nepomuka, a iznad glavnog ulaza u crkvu nalazi se reljefni lik Majke Božije, s detetom u rukama.

Ovo kulturno nasleđe koje je izgrađeno tokom XVII i XVIII veka, danas je obnovljeno u susret godini titule Evropske prestonice kulture, i stare fasade zgrada su zasijale u pastelnim bojama, sa raskošnim filigranskim detaljima i vajarskim figurama svetaca, kao i kibicfensterima, karakterističnim za ovo podneblje. Nedelja književnosti Kaleidoskopa kulture pretvoriće Podgrađe u centar knjige, te će na jednom mestu okupiti brojne domaće, regionalne i inostrane pisce, kao i ljubitelje pisane reči. Ne propustite!

Centar Novog Sada

Kaleidoskop kulture u prvi plan staviće i centar Novog Sada koji oduševljava svojom arhitekturom i ponosno ističe svoje brojne znamenitosti, poput Crkve imena Marijinog, među Novosađanima poznatije kao Katedrale, zatim spomenika Svetozaru Miletiću, najstarijeg teatra – Srpskog narodnog pozorišta, Matice srpske, Gradske biblioteke u jednoj od najstarijih ulica u Novom Sadu i dr.

Tu je, naravno, i Trg galerija – prostor koji objedinjuje tri muzejsko-galerijske ustanove: Galeriju Matice srpske, Spomen-zbirku Pavla Beljnskog i Galeriju Rajka Mamuzića. Muzejske ustanove na Trgu galerija, koje se obavezno nalaze na listi znamenitosti gotovo svih posetilaca Novog Sada, svojim delovanjem, kolekcijama i najrazličitijim programima oživljavaju trg i čine ga umetničkim sedištem Novog Sada. U okviru Kaleidoskopa kulture, Trg galerija postaje centar velike izložbe slika Save Šumanovića, koju vam toplo preporučujemo da posetite od 24. septembra. 

Almaški kraj

Jedinstvenu atmosferu u Novom Sadu ima jedan od najstarijih delova grada, Almaški kraj. Za razliku od drugih delova starog gradskog jezgra, Almaški kraj je prostor gde se i danas stanuje i radi na savremen način, u postojećem tradicionalnom okruženju. Splet krivudavih i isprepletenih uličica krije zanimljivu istoriju. Ovaj gradski kvart oformili su 1718. god. stanovnici sela Almaš, koji su sa sobom preneli i toponim Almaš. Tako je istorijski Almaški kraj je nastao gotovo odjedanput kompaktnim preseljenjem stanovnika sela Almaš na periferiju Petrovaradinskog Šanca.

Iz istorijskog i urbanističkog ugla Almaški kraj je ono što je kao takvo prikazano na najstarijim sačuvanim mapama inženjera Antona Kaltšmita, iz 1745. god. To je splet krivudavih ulica koji (prema današnjim nazivima) omeđen Temerinskom ulicom, Trgom Marije Trandafil, ulicama Đorđa Rajkovića, Zemljane ćuprije, obe strane ulice Matice srpske, Koče Kolarova i Almaške. Možemo reći da je Almaški kraj bio sa tri strane okružen putnim pravcima na kojima se razvijao privredni i društveni život (transport, tgovina, zanatstvo, kafane). Nepravilne ulične linije uslovljene su rasporedom suvih greda.

Najpoznatiji Almašani su Đura Daničić, slikar Petar Dobrović, novinar, književnik i prevodilac Aleksandar Popović Zub, Đura Popović Graničar koji je prvi preveo Don Kihota na srpski jezik, Svetislav Ivan Petrović, prvi Srbin koji je između dva svetska rata napravio zavidnu filmsku karijeru u Evropi i Marko Nešić, tamburaš.

U periodu posle Drugog svetskog rata, Almaški kraj postaje kvart za stanovanje. Iz današnje perspektive marginalizacija Almaškog kraja srećna je okolnost, jer, kako nije bio izložen modernizaciji koja je iz temelja izmenila staro jezgro grada, ostao je gotovo u potpunosti očuvan sve do 90-ih godina XX veka. Ono što danas Almaški kraj čini zanimljivim i značajnim jeste njegova unutrašnjost, spori ritam promena i privrženost stanovništva tradicionalnoj kulturi. Almaški kraj je danas jedinstven arhitektonsko-urbanistički kompleks, u kojem se još uvek oseti stari duh Novog Sada, a almaške ulice trajni spomenici kulture o kojima će se diskutovati i u okviru konferencije Legati arhitekture.

Spens

Veliki broj nas danas redovno prolazi kroz Spens, posećujemo sportske aktivnosti koje se ovde održavaju, a da nismo ni svesni veličine i značaja ove građevine. Spens je jedan od giganata naše modernističke arhitekture, svojevremeno jedna progresivna građevina. Naziv Spens je bio odmah prihvaćen među građanima, kao akronim od Stonotenisko Prvenstvo Evrope Novi Sad, za čije potrebe je ovaj objekat i izgrađen. Spens je otvoren 14. aprila 1981. god, za 36. svetsko prvenstvo u stonom tenisu. Njegova izgradnja započela je maja 1979. god, na mestu gde se ranije nalazila mala industrijska zona, železničke barake, jedan prilično neugledan deo grada. Spens je dizajniran da bude širok i nizak, kao Vojvodina. Kod njegovog pozicioniranja, arhitekte su čak imale u vidu stazu koja je vodila kroz blatnjavu industrijsku zonu, koju su sami građani napravili pešačeći iz centra ka fakultetima. Dakle, Spens je prilagođen navikama Novosađana. Ovaj objekat nije izgrađen u potpunosti do otvaranje svetskog prvenstva 1981. god. Njegova modularna struktura omogućila je da se pojedini delovi dodaju i narednih godina, što je učinjeno do 1990. god. Tako je Spens dobio terene za košarku, odbojku, stoni tenis, boks, džudo, karate, rvanje, kuglanje, hokej na ledu, klizanje, streljaštvo i plivanje. Bio je domaćin brojnih evropskih prvenstava u košarci, boksu, rukometu… Ovde je utakmicu odigrao i čuveni Majkl Džordan 1982. god.

Sportsko poslovni centar Vovodina, preduzeće u čijem sastavu se danas nalazi Spens, čine: dvorane (Velika, Mala i Ledena dvorana), zatvoreni i otvoreni bazen, kuglana, trenažno-takmičarske sale za boks, džudo i stoni tenis, streljana, teniski tereni, kongresni centar sa pratećim sadržajima i galerijom, amfiteatar za skupove i filmske projekcije, oko 215 lokala, stadion Karađorđe i garaža sa parking prostorom.

Projektanti Spensa bili su sarajevski arhitekta Živorad Janković i njegovi saradnici. Danas je Spens poznati koncertni prostor u kojem su gostovala brojna imena domaće muzičke scene. U okviru nedelje promenjene umetnosti, peti Kaleidoskop kulture će takođe ovaj prostor i jedan od toponima Novog Sada, pretvoriti u centar dizajna u okviru nedelje primenjene umetnosti.

Grad Novi Sad je prestonica koja živi kroz kulturu, u prilog čemu govori i projekat kulturnih stanica, mreže kulturnih dešavanja na različitim lokacijama. One prezentuju obnovu kulturnog nasleđa, decentralizaciju kulture i razvoj kulturnih i kreativnih industrija, čineći kulturu dostupnijom svim sugrađanima i turistima. Ovo je jedinstven model kulture, nastao zalaganjem Fondacije “Novi Sad Evropska prestonica kulture 2022.” i grada Novog Sada.

Kulturne stanice

Mreža kulturnih stanica predstavlja most između građana, umetnika, organizacije i ustanova kulture i omogućava im da oni sada mnogo lakše realizuju i popularišu svoje sadržaje. Sačinjavaju je obnovljeni i potpuno novi centri umetnosti, od kojih je svaka drugačija i prilagođena različitim kulturnim sadržajima. Obzirom da su nastale u obnovljenim objektima, na starim i napuštenim lokacijama, one danas predstavljaju čuvare kulturnog nasleđa, gde posetioci imaju priliku da se upoznaju sa lokalnom arhitekturom, načinom života, navikama i običajima građana. Te stanice su: Eđšeg, Svilara, Liman, Barka, Bukovac, Mlin, Rumenka i pokretna kulturna stanica na točkovima Karavan. Pogledajte kako su nekada izgledali Eđšeg i Svilara.

Prva kulturna stanica grada Novog Sada je Eđšeg. Ovo velelepno zdanje iz 1890. god, projektovao je čuveni arhitekta Đerđ Molnar, u čast 100 godina postojanja Streljačkog društva. Dugo je bio prepušten zaboravu, sve dok nije renoviran 2012. god. Danas predstavlja prostor pogodan za izložbe, koncerte i druge kreativne sadržaje. Druga kulturna stanica koja je nastala preuređenjem nekadašnje fabrike za bojenje svile, je Svilara. Ona predstavlja simbol industrijskog nasleđa, u Almaškom kraju. Svojim sadržajima Svilara je otvorena za sve umetnike, organizacije, građane. Evo kako ovi centri kulture danas izgledaju.

A gde kultura raste? U kulturnoj stanici Mlin, naravno. Ona se nalazi u službi najmlađih, čije sadržaje ovde realizuje Novosadski dečiji kulturni centar i Raspustilište. Ova kulturna stanica nalazi se u Radničkoj ulici, u staroj fabrici testenine Danubius. KS Liman je još jedna stanica nastala na tekovinama industrijskog nasleđa. To je ujedno prvi objekat Distrikta, jedinstvene kulturne četvrti na Velikom Limanu. Ovaj kulturni prostor nastao je od oronulih fabričkih baraka, tzv. Kineske četvrti. KS Barka smeštena je na ivici grada, u kraju Slane Bare, Vidovdanskog naselja i Klise. Nalazi se u sklopu mesne zajeednice i sa ogrankom Gradske biblioteke. KS Bukovac predstavlja novi model konzumacije kulturnih sadržaja, a zbog velike zelene površine i sporta i ekologije. Ovde je moguće gledanje filmova sa originalnih filmskih traka sa starih projektora. Sve to čini Bukovac idealnim mestom da se pobegne od gradske gužve. KS Rumenka unapređuje dosadašnji rad istoimenog kulturnog centra i prilagođava se raznolikom etničkom sastavu stanovništva.

Autorka: msr Ljiljana Dragosavljević Savin, istoričarka

Foto: Jelena Ivanović, Vladimir Veličković, Filip Petronijević